اختصاصی کلانشهر؛نیما فریدمجتهدی- دانش آموخته دکترای آب‌وهواشناسی: شناخت از ماسوله برای مردم ایران زمین به دیرپایی آشنایی انسانِ مدرنِ ایرانیِ با مفهوم گردشگری است. کمتر خاطره‌ای در ذهن ما با جایگاه جغرافیایی شمال ایران و به‌ویژه گیلان می‌توان یافت که منظره‌ی سرخ‌فام و پلکانی و مه‌آلود ماسوله را دربرنگیرد. ماسوله را نمی‌توان تنها به شهرک و بافت مسکونی آن محدود کرد که اگر چنین بود ماسوله را می‌توان در برخی از مناظر معماری به نسبه‌مشابه در ایران یافت.

آنچه که جغرافیایی ماسوله را به‌عنوانِ یک عنصر پویا تبدیل کرده درهم‌تنیدگی مجموعه‌ای پتانسیل‌های جغرافیای طبیعی آن است. درهم‌تنیدگی چشم‌انداز جغرافیایی که از هر سو این سکونتگاه را محصور کرده، چشم ببنیده را مسحور خود می‌کند. نه به لفظِ تعارف و تعریف‌هایی با بُن‌مایه تبلیغاتی، در این یادداشت سعی شده چراییِ لزومِ ثبتِ منظرِ طبیعی-تاریخی ماسوله از دیدگاه پتانسیل‌های ژئوتوریسم و میراث‌های طبیعی بررسی شود.
ژئوسایت‌ها، سایت‌های زمین‌شناسی و ژئومورفولوژیکی هستند که با‌توجه‌به درک و میزان بهره‌برداری انسان از کره‌ زمین، از لحاظ علمی، فرهنگی‌–‌تاریخی، زیبایی‌شناسی و اقتصادی-‌اجتماعی، حائز اهمیت هستند. در این یادداشت مبنای طبقه‌بندی و معرفی پتانسیل‌های ماسوله بر رده‌بندی گونه‌های مختلف پدیده‌های طبیعی و زمین‌ریخت‌شناسی (ژئوسایت‌ها) است. برمبنای این رده‌بندی، پدیده‌های زمین‌شناسی و زمین‌ریخت‌شناسی شامل 8 گروه اصلی رسوب‌شناسی، فرسایشی، آذرین و دگرگونی، ساختمانی، نمونه‌های زمین‌شناسی، زمین‌شناسی مهندسی، زمین‌شناسی فرهنگی و چشم‌اندازهای زمین‌شناسی است که به‌ 31 ‌زیرگروه تقسیم می‌شوند.
بررسی پتانسیل‌های و منابع موجود ماسوله، نشان از وجود 17 زیرگونه آن‌ها در منطقۀ است. که این مسئله نشان از تنوع قابلِ توجه این جغرافیا منحصربه‌فرد است.

ماسوله منطقه‌ای کوهستانی است‌ و کوه‌ها یکی از مهم‌ترین عناصر فهرست گروهِ چشم‌اندازهای زمین‌شناسیِ ژئوسایت‌ها هستند.

 ماسوله پایتخت کوه‌نوردی استان گیلان

  ماسوله پایتخت کوه‌نوردی استان گیلان است. وجود قلل متعدد و مشهور منطقه که نمونه شاخصِ آن یعنی کوه مولوم-شاه‌معلم (با اختلاف ارتفاع 2000 متری از مبدا)، توریشوم و آسمان‌کوه  به همراه وجود ده‌ها قله و منطقۀ ییلاقی شاخص همچون لاسه‌سَر، گَدوک، خلیل‌دشت، کوروبار، شیرین‌دشت و... گواهی بر این مسئله است.
جاذبه‌های طبیعی گردشگری این منطقه تنها به وجود مکان‌های موردِ علاقۀ کوه‌نوردان محدود نیست. وجود دو دیوارۀ مهم موردِ استفاده صخره‌نوردان مانند دیوارۀ کوه‌روبار و قلعه‌بُن نشان از استعدادهای موجود در زمینه دیگر ورزش‌های مرتبط با کوه‌نوردی است. علاوه‌براین، قرارگیری ماسوله در جوار استان زنجان و وجود خط‌الراس زیبای کوه‌های تالش بین این دو منطقه، گروه‌های زیادی از کوه‌نوردان و طبیعت‌گردان را ترغیب به عبور از آن می‌کند.

با‌توجه‌‌‌به دسترسی ماسوله به مرکز استان با فاصلۀ زمانی یک ساعته، ماسوله می‌تواند به مرکز منطقه‌ای آموزش‌های کوه‌نوردی در سطح منطقه‌ای و ملی تبدیل شود، نقشی که بسیاری از مناطق مهم کوه‌نوردی و گردشگری ایران و دنیا برعهده دارند که نمونه معروف آن شامونی فرانسه است. هرچند نباید فراموش کرد که هم اینک نیز، منطقه ماسوله چنین نقشی را برای دوره‌های آموزشی تخصصی کوه‌نوردی در سطح استان گیلان به عهده دارد.

آبشارهای زیبای ماسوله

وجود چندین آبشار قابلِ توجه مانند آبشار اِشکلیت و خَره‌بو و... مناظر و چشم‌اندازهای آن، که اتفاقاً از آبشارهای شاخص استان نیز محسوب می‌شوند، دیگر پدیده‌ای است که ماسوله هم به‌دلیلِ فراوانی تعداد و هم شاخص بودنِ آن مطرح است. ماسوله با‌توجه‌به شرایط آب‌وهوایی که منجر به بارش فراوان و همچنین پتانسیل توپوگرافیکی که منجر به ذخیرۀ حجم مناسبی برف می‌شود، از منابع آب زیرزمینی مناسبی برخوردار است، گواه این مسئله 303 چشمه ثبت شده در حوضه ماسوله‌رودخان است. عددی که شاید در وسعت بی‌کرانی از برخی از مناطق ایران در گسترۀ یک استان نیز قابلِ مشاهده نباشد.

موقعیت جالبِ توجه جغرافیایی و زمین‌شناسی ماسوله

 رخنمون سازندهایی زمین‌شناسی، از دیگر زیرگروه‌های ژئوسایت‌ها‌ محسوب می‌شوند. ماسوله به‌دلیلِ موقعیت جالبِ توجه جغرافیایی و زمین‌شناسی، به‌ویژه نزدیکی به کهن‌ترین زمین‌های استان گیلان، یعنی مجموعۀ دگرگونی گشت‌ با عمر پِرکامبرین تا نهشته‌های یخچالی کواترنر، از تنوع چشمگیری از سازندهای زمین‌شناسی چه از دیدگاه جنس و چه از منظر سن برخوردار است. از ویژگی‌های جالبِ توجه ماسوله از این دیدگاه، تفاوت بارز جنس و سن واحدهای زمین‌شناسی در میان خط‌الراس جنوبی و شمالی، در دو سوی آن است. بخش شمالی آن در مجموع متعلق به دوران زمین‌شناسی دوم و بخش جنوبی متعلق به دوران اول زمین‌شناسی.
وجود سازندهای گسترده آهکی در منطقه موجب ایجاد انواع پدیده‌های کارستی با درجات مختلف شکل‌زایی شده است که البته در این میان از دیگر پدیده‌های زمین‌شناسی فهرست میراث‌های طبیعی یعنی غارها نیز باید نام برده که شناخته‌شده‌ترین آن غارِ بوزخانه است. با‌توجه‌به گستردگی وجود سازندهای آهکی در حوضه ماسوله، بدون شک جغرافیایی غارهای این حوضه در آینده نه چندان دور شاهد معرفی غارهای بیشتری خواهد بود.
تنوع و گستردگی سازندهای زمین‌‌شناسی رسوبی، ماسوله را به‌عنوانِ یکی از کانون‌های شاخص سنگ‌واره در استان تبدیل کرده‌است این مسئله به‌ویژه در مسیرهای مختلف صعود به کوه مولوم خودنمایی می‌کند. وجود شواهد میراث‌های یخچال‌های دوران چهارم زمین‌شناسی به‌ویژه دورۀ پلئیستوسن در این حوضه به‌ویژه در مناطقی چون کوه‌روبار، از دیگر جاذبه‌های زمین‌شناسی این مجموعۀ بی‌نظیر است. ریخت‌های فرسایشی علی‌رغم وجوهِ منفی‌ای که دارد، یکی از جاذبه‌های زمین‌شناسی به‌ویژه از دیدگاه آموزشی محسوب می‌شود. ماسوله، به‌دلیلِ شرایط طبیعی و آب‌وهوایی‌اش، وجود شیب زیاد‌ و تنوع فرایندهای هوازدگی و فرسایشی، به موزه‌ای زنده از تنوع پدیده‌های فرسایشی تبدیل شده‌است. یکی دیگر از پدید‌ه‌ها و جاذبه‌های طبیعی زمین‌شناسی شامل مخاطره‌های زمین‌شناسی، ناپایداری‌های دامنه‌ای است.
سهولت دسترسی، وجود بسترهای گردشگری، می‌تواند ماسوله را به‌عنوانِ کانون اردوها و بازدیدهای دانشگاهی و تورهای زمین‌شناسی و ژئومورفولوژیکی تبدیل کند.
علاوه براینکه چین‌خوردگی و گسل‌خوردگی شدید منطقه، از دیگر پدیده‌های زمین‌شناسی است که سهولت دسترسی و موقعیت توپوگرافیکی خاص این حوضه بر ارزش‌های آن افزوده است. ماسوله با‌توجه‌به تنوع خاص پدیده‌های زمین‌شناسی به‌ویژه از دیدگاه آموزشی، آزمایشگاه و موزۀ میدانی است. از پتانسیل‌های به‌نسبه مغفول بخش گردشگری زمین‌شناسی ماسوله، وجودِ معدن‌کاری کهن در منطقه ماسوله است. بنا به پژوهش‌های اخیر کثرت و وسعت محوطه‌های تولید آهن در ماسوله، گواهی بر این است که ماسوله دیرزمانی به‌عنوانِ تولید آهن نه تنها در منطقه حتی خارج از مرزهای گیلان تاریخی بوده‌است. محوطه‌های کهن آهن‌پزی همچون گورِن، از دیگر مزایای زمین‌شناختی ماسوله در بحث ثبت ژئوسایت‌ها محسوب می‌شوند.

مطالبه‌ای مردمی، تلاشی دولتی، نگاهی ملی و ثبتی جهانی

ماسوله‌ی تاریخی، ماسوله‌ی معماری، ماسوله‌ی باستانی، تکیه و تاکیدی که ما به درستی سال‌ها برآن پافشرده‌ایم، اما نه شاید در عمل. اینکه چرا تاکنون شهرک ماسوله ثبت نشده است، امری نیست که در این یادداشت به آن پرداخته شود. مسئله امروز ماسوله، ضرورت ثبت این میراث طبیعی-فرهنگی در مجموعه میراث‌های یونسکو است. نه تنها فقط برای اینکه ثبت آن افتخاری باشد بر مجموعه فهرست‌های قبلی‌امان، بلکه، این ثبت بین‌المللی کمک موثری خواهد بود در ثبت و حفاظت و حراست از این میراث عظیم. مداخله‌ها، تعارض‌ها، تجاوزها در عرصه چشم‌انداز ماسوله کم نیست. نه اینکه ندانیم، اما، باید گامی برداشت در حفظ این میراث‌ و در پیوستگی این گام، ارزش‌گذاری جهانی به آن، مسئله در خور اهمیت است و باید به مطالبه همه ارکان استان و کشور بدل شود، مطالبه‌ای مردمی و تلاشی دولتی، نگاهی ملی و ثبتی جهانی.