کلانشهر  - شکوه سبز درختان فندق از جمله گنجینه‌های ارزشمند گیلان به شمار می‌آید. موهبتی که در گستره محصولات زراعی و باغی کمتر از آن یاد می‌شود و اغلب از یاد می بریم که گیلان در جایگاه نخست تولید فندق کشور قرار دارد و حدود ۸۵ درصد تولید این محصول در کشور را به خود اختصاص داده است.

بی تردید کشاورزی و باغداری از ارکان اصلی اقتصاد گیلان محسوب می‌شوند و حفظ و تقویت این رکن نیازمند توجه بیش از پیش است. این روزها تغییرات اقلیمی و شرایط اقتصادی موجود بیش از هر زمان دیگری، اهمیت روزآمدسازی کشاورزی و باغداری و همچنین بهره‌مند شدن به شیوه مطلوب از منابع و ظرفیت‌های موجود را آشکار ساخته است.

و اما در این راستا باغات فندق از جمله عرصه‌هایی هستند که چشم انتظار توجه بیشتر متولیان ذی‌ربط هستند. واقعیت این است که کارشناسان بارها از معضلی که اقتصاد فندق در سال‌های آتی دچارش می‌شود، سخن گفته اند. کم توجهی نسبت به پایین بودن میزان بهره وری از باغات فندق، تنظیم بازار، صنایع تبدیلی و بسته‌بندی، آموزش به باغداران و شرایط پرورش این محصول از جمله مواردی است که در این زمینه از آن یاد می‌شود.

باغات فندق را دریابیم

«محمود هوشیار فرد» پژوهشگر و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گیلان  با اشاره به اینکه نباید اجازه دهیم نفس باغ‌داری سنتی فندق به شماره بیفتد، افزود: اقتصاد شهرهای فندق خیز گیلان خصوصاً رودسر، املش و سیاهکل عمدتاً وابسته به فندق کاری است.

وی تأکید کرد: باغداری فندق مهم‌ترین بخش از فعالیت‌های اقتصادی این نواحی است، به طوری که اگر باغات فندق از بین بروند و یا عملکرد اقتصادی نداشته باشند، با آب و خاک و توپوگرافی فعلی تقریباً هیچ محصول دیگری قابل جایگزینی با محصول فندق در منطقه اشکورات نیست.

این پژوهشگر با بیان اینکه فندق به عنوان آخرین محصول باغبانی قابل کشت در بیشتر مناطق فندق‌خیز کشور و خصوصاً گیلان است، اظهار کرد: فندق گیلان عمدتاً یک محصول سالم است که حداقل کودهای شیمیایی و سموم حشره کش برای پرورش آن مورد استفاده قرار می گیرد  بنابراین حمایت از تولیدکنندگان و مصرف کنندگان فندق در استان‌های فندق کاری کشور، خصوصاً گیلان برای سیاست گذاری‌های آتی مطلوب است.

فندوق گیلان محصولی سالم با حداقل کودهای شیمیایی و سموم حشره کش

وی با اشاره به اینکه زمانی می‌توانیم ادعا کنیم که فندق کاری یا باغداری فندق یک باغداری پایدار است که به لحاظ اکولوژیکی مناسب و از نظر اقتصادی توجیه پذیر و از نظر اجتماعی مطلوب باشد، ادامه داد: هر باغدار به آسانی می‌تواند تشخیص دهد که باغ فندق او سود آور است یا خیر. اگر سود ناخالص باغدار بر اساس اطلاعات دو سال قبل، کمتر از ۷۰ درصد درآمد باشد، باید روش‌های باغداری خود را اصلاح کند زیرا با ادامه روند گذشته باعث هدر دادن منابع آب و خاک می‌شود.

هوشیار فرد با بیان اینکه به هر حال موضوع غیرقابل جایگزین بودن اراضی زیر کشت فندق برای کشت سایر محصولات، موقعیت ویژه ای را در اقتصاد کشاورزی گیلان و کشور برای این محصول فراهم آورده است، اضافه کرد: تولید فندق سبب شده که مناطق فندق کاری گیلان از قابلیت گردشگری (اگرواکوتوریستی) بالایی برخوردار شوند. لذا، حفظ باغات موجود فندق یک ضرورت است.

مشکل کم آبی تهدیدی جدی برای باغات کشور

این پژوهشگر ادامه داد: طبقه بندی منطقه‌ای استان‌های فندق خیز کشور از لحاظ مواردی چون ویژگی‌های آب و هوایی، خاک، مقدار تولید محصول فندق، مصرف داخلی هر استان از محصول فندق و جمعیت، تحت اجرای سیاست‌های حمایتی از محصول به صورت منطقه‌ای قرار گیرد. زیرا در چنین شرایطی است که سیاست‌های حمایتی متناسب با نیاز مناطق فندق کاری بوده و نظارت بر اجرای سیاست‌ها نیز دقیق‌تر و آسان‌تر خواهد شد.

هوشیار فرد مشکل کم آبی را تهدیدی جدی در باغات کشور خصوصاً باغات دیم سنتی دانست و افزود: طی سال‌های اخیر افزایش هزینه‌های تولید (نهاده‌ها)، مخاطرات طبیعی و آفات و بیماری‌ها و کاهش درآمد تولیدکنندگان فندق مشکلات بسیاری نظیر کاهش انگیزه تولید و کاهش سودآوری را برای فندق کاران در برداشته است.

وی اضافه کرد: در باغداری سنتی تولید کنندگان به آن دسته از عملیات مدیریتی متکی هستند که به نهاده‌های بیرونی یا خارج از باغ مانند کودها یا آفت کش‌های شیمیایی مربوط می‌شود. تغییرات اقلیمی باعث کاهش میزان بارش‌ها و بارش‌های غیر منظم شده و در این ارتباط با توجه به این که درختان فندق سرمایه باغداران به حساب می‌آیند، بروز خشکسالی سرمایه باغداران را در معرض خطر قرار داده است. گرچه اثرات خشکسالی و کم آبی در باغات نسبت به محصولات زراعی ظاهراً دیرتر نمایان می‌شود ولی خسارت‌های ناشی از خشکسالی و کم آبی در باغات بیشتر از محصولات زراعی است.

محقق و پژوهشگر حوزه کشاورزی با اشاره به اینکه باغات فندق با ساختار سنتی بیشترین آسیب را از خشکسالی می‌بینند، گفت: از راه‌های حفظ باغات سنتی فندق اصلاح ساختار آن‌ها یعنی جوان سازی، اصلاح رقم و تراکم کاشت درختان و سیستم آبیاری باغات سنتی است. همچنین تقویت حوضچه‌های آبگیر تأمین کننده آب باغات، ایجاد سیستم آبیاری قطره‌ای، تغذیه مناسب درختان، مدیریت بهسازی کف باغات برای باغات راهکاری برای مقابله با خشکسالی است و با این کار می‌توان باغات را در سال‌های بعد بهتر حفظ کرد.

تولید در باغ‌های جدید سه برابر باغ‌های سنتی

هوشیار فرد با بیان اینکه میزان محصول در باغات جدید بیش از سه برابر باغات سنتی است، افزود: باید توجه داشت که هر باغدار بعد از یک فصل زراعی به میزان برداشت خاصی خواهد رسید اما مهم صرف باغداری طبق عادت نیست بلکه مهم میزان برداشت باغدار است. در باغداری سنتی، باغدار قادر به کاهش هزینه‌های تولید و مدیریت کیفیت محصول نیست به طوری که هزینه‌های جاری در بیش از ۵۰ درصد باغات فندق بین ۳۰ تا ۱۰۰ درصد درآمد است و این موضوع نشان می‌دهد که باید باغدار در بلند مدت یا باغ را رها کرده و یا به سمت کاهش هزینه‌ها و افزایش درآمد حرکت کند. این در حالی است که سودجویان و زمین خواران برای تصاحب املاک باغداران به کمین نشسته اند تا با وعده‌های واهی باغ‌ها را از چنگ باغداران خارج کنند.

وی تغذیه متعادل در باغداری را یکی از فاکتورهای مهم برای دستیابی به عملکرد کمی و کیفی بالا دانست و اظهار کرد: اطلاع از غلظت عناصر غذایی در خاک، برگ و میوه فندق در باغات فندق کشور گامی به سوی افزایش کمی و کیفی محصولات و راهی برای رسیدن به باغداری پایدار است. گفتنی است که باغداران فندق با دانش افزایی و شناخت نیازهای هر مرحله رشدی و رعایت یک برنامه غذایی مناسب، قادر خواهند بود که میزان محصول خود را به راحتی افزایش دهند. آنها می‌توانند با رعایت یک برنامه غذایی، جز باغدارانی شوند که میزان برداشت خویش را حداقل به دو و یا سه برابر رسانده اند. همچنین ایشان نباید هرگز فراموش کنند که بیشتر هزینه‌های تولید در باغداری معمولی (سنتی) نظیر هزینه‌های اجاره، سموم آفت‌کش، نهال، کارگر و آب با باغداری تجاری و پردرآمد مشترک و یکسان هستند ولیکن، تنها یک هزینه تغذیه متفاوت و متغیراست که با این هزینه می‌توانند برداشت خود را به دو و یا سه برابر و حتی بیشتر برسانند.

هوشیار فرد با بیان اینکه بالا بودن هزینه تولید در باغات سنتی از موانع اساسی تولید فندق محسوب می‌شود تاکید کرد: به نظر می‌رسد با ترویج و ایجاد انگیزه تولید و حفظ باغات فندق با سیاست‌های تشویقی و حمایتی، گسترش فعالیت تعاونی‌های فندق کاران در ناحیه به منظور تهیه نهاده‌ها و و خرید محصول، تأمین خدمات مهندسی در زمینه فندق کاری و ترویج و آموزش و تشویق باغداران به احیا و اصلاح باغات، با روش‌های نوین باغداری، توجه بیشتر به صادرات محصول، توجه به ارزش افزوده و توجه به صنایع تبدیلی و تکمیلی و همچنین افزایش دانش و آگاهی باغداران و بهره برداران از اهمیت بیمه محصول در توسعه اقتصادی و بطور کلی در توسعه ملی، می‌توان ضمن بهبود و افزایش تولید فندق، نسبت به ارتقا ظرفیت تولیدی اقدام و بستر لازم را برای افزایش درآمد باغداران فراهم کرد.

ضرورت مدیریت بازار فندق

هوشیار فرد با بیان اینکه خبری از مدیریت بازار فندق نیست، تصریح کرد: بازار فروش نامطلوب از موانع و چالش‌های بزرگ تولید فندق کشور است. فندق کاران علاوه بر تحمل مشکلات ناشی از سرمازدگی دیررس بهاره یا گرمایش زمستانه و خسارت‌های آنها، باید دغدغه پایین بودن نرخ محصول در بازار، سو استفاده دلالان در نوسان قیمت را هم داشته باشند.

وی با اشاره به اینکه اطلاعات دقیق درباره اینکه چند درصد از باغداران فندق محصول خود را قبل از برداشت، پیش فروش می‌کنند و یا چند درصد محصولشان را به واسطه‌ها می‌فروشند در دسترس نیست اما بی‌تردید نظام بازاریابی محصول فندق از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست، ادامه داد: عوامل نهان و آشکار زیادی در پیچیده کردن این سیستم دخالت دارند. می‌دانیم که قیمت فندق در فصل خرید مناسب نیست و بازاریابی و تبلیغات نقش مهمی در فروش فندق دارد. البته شاید کود در قالب تعاونی ارائه می‌شود ولی برای خرید محصول در این قالب اقدامی صورت نمی‌گیرد.

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی با بیان اینکه تولید محصول فندق و فروش آن در بازار مصرف واقعی می‌تواند برای روستاییان ایجاد اشتغال و درآمدزایی کند، یادآور شد: بازگشت این سرمایه به داخل روستا باعث ایجاد خدمات زیربنایی و رفاهی و به طور کلی توسعه اقتصادی اجتماعی روستا می‌شود. در حال حاضر فندق اشکورات گیلان و سایر مناطق استان علاوه بر فروش داخلی به استان‌های دیگر عرضه می‌شود، ولی میزان رضایتمندی باغداران فندق از وضعیت بازار و فروش محصول مطلوب نیست.

این پژوهشگر عدم امکان پرداخت هزینه نیروی کار در زمان برداشت، عدم دسترسی به تسهیلات بانکی برای پیش فروش نکردن محصول، عدم دسترسی به تسهیلات بانکی در راستای خرید به موقع نهاده‌های مورد نیاز و عدم توانایی فروش محصول با قیمت مناسب بازاری را جز مشکلات مهم بازاریابی اکثر فندق کاران عنوان و بیان کرد: برنامه ریزی برای حل مشکلات موجود در زمینه بازار و بازاریابی فندق نیازمند بررسی علمی و دقیق است. باید برای تکمیل زنجیره تولید فندق شهرک‌های تخصصی فرآوری و عرضه محصول فندق ایجاد شده تا بدین ترتیب موجبات استانداردسازی محصول و تعیین قیمت مناسب و ایجاد درآمد پایدار فراهم شود.

مسیری که باید طی کرد

هوشیار فرد با اشاره به اینکه کارهایی که باغداران فندق از این به بعد باید انجام دهند بسیار سخت‌تر از کارهایی است که تاکنون انجام می‌دادند، تصریح کرد: اکنون دیگر آن روش‌های ساده و ارزان گذشته در دسترس نبوده و یا قابل استفاده نیست از این رو ضروری است که در سال‌های کم آبی و خشکسالی باغ‌های فندق بیشتر مورد توجه قرار گیرند.

وی با بیان اینکه با انجام عملیات ویژه و حمایت‌هایی از قبیل تغییر در سیستم آبیاری باغ‌ها از روش غرقابی به روش قطره‌ای، استفاده از کودهای آلی پوسیده در قسمت آبگیر درختان، استفاده از مالچ های مختلف در سطح باغ، تغییر در دور آبیاری درختان برای عادت به کم آبی، استفاده از مواد جاذب رطوبت در سطح آبگیر درختان، انجام عملیات هرس در زمان‌های مناسب، استفاده از کود شیمیایی پتاس در راستای افزایش مقاومت درختان به خشکی می‌تواند صورت بگیرد.

پژوهشگر حوزه کشاورزی با اشاره به اینکه باید به محلول پاشی درختان با ترکیباتی که باعث افزایش مقاومت به خشکی درختان می‌شود توجه کرد، ادامه داد: البته در کنار این اقدامات با انجام عملیات اصلاحی و بازسازی منابع آب، استخر، کانال‌ها و خطوط انتقال آب می‌توان باغات فندق به خصوص باغات بارور را که پس از چندین سال سرمایه گذاری وارد مرحله باردهی شده اند نجات داد و از خشک شدن آنها جلوگیری کرد. در واقع اعتقاد بر این است، چنانچه زمینه لازم جهت افزایش بهره وری تولید فندق یا افزایش تولید با برنامه مدون در زمینه کاهش ضایعات و بسته بندی مناسب و استقرار صنایع تبدیلی فراهم شود، می‌توان شاهد افزایش نقش روستاها در فرایند توسعه و ایجاد فرصت‌های شغلی بود.