امواج طلایی شالیزارهای گیلان از سویی در تار و پود معیشت مردمان این سرزمین نفس می‌کشند و از سویی دیگر بقایشان بسته به آسمان و زمین این خطه سبز است؛ از این رو تردیدی وجود ندارد که تغییرات اقلیم بر روند کشت این محصول و بسیاری از دیگر محصولات کشاورزی تأثیر می‌گذارد.

نگاهی کوتاه به پیشینه اقتصاد و کشاورزی گیلان که از دیرباز سرزمینی حاصلخیز و پرباران بوده، از جایگاه برنج در این استان نشان دارد. گیلان دومین تولیدکننده برنج ایران و بزرگترین تولیدکننده ارقام بومی و با کیفیت برنج در کشور محسوب می‌شود. آوازه مرغوبیت برنج گیلان در جای جای این سرزمین طنین انداز است و اهمیت مدیریت مطلوب تولیدش با توجه به جایگاه این محصول راهبردی در کشور و اقتصاد کشاورزی گیلان بر کسی پوشیده نیست.

میزان تولید برنج در کشور حدود دو میلیون و ۳۰۰ هزار تن است و مصرف سرانه برنج هر ایرانی حدود ۳۶ کیلوگرم عنوان می‌شود. همچنین باید توجه داشت از جمله موضوعاتی که در عرصه امنیت غذایی و خودکفایی اذهان را متوجه خویش می‌سازد میزان تولید برنج است.

وزیر جهاد کشاورزی بهمن ماه امسال، خودکفایی در محصول برنج را یکی از موضوعات مهمی دانست که در دولت سیزدهم و وزارت جهاد دنبال می‌شود. این در حالی است که ایران در جایگاه چهارمین کشور واردکننده برنج در دنیا قرار دارد و میزان واردات برنجش بیش از ۳۰ درصد برنج مورد نیاز سالانه به میزان ۱.۲ میلیون تن است. و البته کاهش بارش و بروز خشکسالی در سال‌های اخیر همواره کشت این محصول را در مناطق خارج از استان‌های شمالی کشور با چالش مواجه ساخته است

سایه تغییر اقلیم بر شالیزارها

مباحث مطرح شده حول محور خودکفایی و افزایش تولید برنج با توجه به تغییرات اقلیمی این روزها بیش از همیشه نگاه کنشگران محیط زیست را به خویش خوانده است. «نسیم طواف زاده» از فعالان محیط زیست گیلان در این باره گفت: ابتدا باید به این موضوع بپردازیم که منظور از خودکفایی چیست. اگر خودکفایی به معنای این است که تمام مردم ایران در سطح سرزمین، برنج به عنوان قوت غالب و یکی از ارکان فطریه را مصرف کنند، مسلماً این حرف امکانپذیر نیست. و اما اگر منظور امنیت غذایی است که باید روش دیگری را در پیش بگیریم.

وی با بیان اینکه در بیشتر موارد تعریف روشنی از خودکفایی غذایی وجود ندارد، اظهار کرد: تعریف سازمان خوار و بار کشاورزی جهانی (FAO) در این باره به ما می‌گوید، «خودکفایی غذایی یعنی کشوری بتواند در صورت نیاز، تمام مصرف غذایی خود را از محصولات داخلی خود تأمین کند». در واقع مسئله اینجاست که یک کشور اگر با مسدود شدن مسیرهای صادرات و وارداتش مواجه شود، آیا می‌تواند با تکیه بر تولیدات داخلی خود به تأمین نیازهای داخل خویش بپردازد یا خیر؟

این کنشگر محیط زیست با اشاره به اینکه ثابت شده که خودکفایی نه تنها باعث امنیت غذایی و سیاسی نمی‌شود بلکه تلاش برای خودکفایی از امنیت می‌کاهد، گفت: البته از منظر اقلیمی و منابع آب هم این مسئله دارای اهمیت ویژه است.

وی با بیان اینکه نگاهی کوتاه به موضوع تولید برنج حاکی از این است که در حوزه دشت خوزستان، یاسوج، اصفهان، گلستان، مازندران و گیلان در حال کاشت برنج هستیم، ادامه داد: تحقیقات نشان می‌دهد با توجه به وضعیت دشت‌های ممنوعه کشور کاشت برنج در اصفهان، یاسوج غیرعملی و با هزینه زیستی بسیار بالا است کاشت برنج در اصفهان، یاسوج غیرعملی و با هزینه زیستی بسیار بالا است و از سوی دیگر با شدت برداشت‌ها از منابع آب کارون در دشت خوزستان هم گسترش آن اشتباه است.

طواف زاده ادامه داد: نتایج تحقیقات دکتر «مجتبی نوری» در وزارت نیرو نشان می‌دهد که با توجه به شرایط آب و هوایی (اقلیمی) فقط در استان‌های شمالی بخصوص گیلان کاشت برنج اقتصادی و ممکن است.

تغییرات بارش و تمهیدات

وی همچنین از بررسی‌های صورت گرفته در خصوص تغییر اقلیم و احتمال بروز ناهنجاری‌های اقلیمی در شهرستان‌های استان گیلان به لحاظ دمایی و بارش اشاره کرد و ادامه داد: با توجه به تغییرات آب و هوایی و آن چه که شاید به نوعی جابجایی ماه‌ها در شمال احساس می‌شود به نظر می‌رسد باید زمان شروع کشت برنج در استان تغییر کند تا به دنبال آن زمان آبرسانی نیز جابجا شود.

فعال محیط زیستی با اشاره به اینکه در واقع بدین ترتیب می‌توان عمل کرد که کار خزانه گیری اواخر اسفند و نشا کاری با گرم شدن زمین، در اواخر فروردین انجام شود تا بتوان از گرمای خرداد و تیر به موقع استفاده کرد و از باران شهریور دور ماند، گفت: البته این همان موقعیتی است که مؤسسات تحقیقاتی و دانشگاه‌ها باید مسیرمان را مشخص کنند.

اجرای کشت قراردادی برنج در گیلان

مدیریت مطلوب تولید برنج، رفع چالش‌ها از نخستین مرحله تولید تا بازار و بهره مند شدن صحیح از امکانات موجود در گرو تدبیر و طراحی نقشه راه مناسب از سوی متولیان ذی ربط است.

«صالح محمدی» سرپرست سازمان جهاد کشاورزی گیلان در باره اقدامات در دست انجام به منظور افزایش تولید برنج در استان گفت: یکی از راهکارهای افزایش تولید، بالا بردن میزان تولید در واحد سطح است که در این راستا می‌توان به استفاده از بذرهای اصلاح شده که توسط متخصصان استان ارائه شده اشاره کرد.

وی کشت قراردادی برنج را سیاستی دانست که اخیراً از سوی وزارت جهاد کشاورزی دنبال شده و می‌تواند از نظر کمی ۴۰ درصد و از نظر کیفی ۱۰ درصد رشد در پی داشته باشد کشت قراردادی برنج سیاستی جدید وزارت جهاد کشاورزی است که می‌تواند از نظر کمی ۴۰ درصد و از نظر کیفی ۱۰ درصد رشد در پی داشته باشد.

سرپرست سازمان جهاد کشاورزی گیلان با بیان اینکه کشت قراردادی برنج از طرح‌های وزارت جهاد کشاورزی برگرفته از مدل‌های موفق جهانی است، افزود: هدف گذاری نهایی این طرح افزایش بهره وری است.

محمدی ادامه داد: در واقع با اجرای این طرح هر سال بیشتر به سوی ارقام پر پتانسیل سوق پیدا می‌کنیم و به نوعی فرهنگ استفاده از این بذرها در استان گیلان گسترش می‌یابد تا میزان تولید به سطح بهتری برسد.

ضرورت بهره‌وری صحیح از امکانات

محمدی با اشاره به اینکه افزایش بهره‌وری و ممانعت از هدر رفت منابع موجود به ویژه بروزرسانی شالیکوبی‌ها و مدیریت منابع آب، نیازمند تمهیدات مناسب است، اضافه کرد: ۸۷ هزار هکتار از شالیزارهای گیلان تاکنون تجهیز و یکپارچه سازی شده و باید گفت ۵۰ درصد از شالیزارها نیز دارای قابلیت اجرای این طرح هستند و البته برخی از مزارع استان مانند شالیزارهایی که در مناطق کوهستانی قرار دارند، قابلیت اجرای این طرح را ندارد.

وی با بیان اینکه امسال ۲۰۰ هکتار از شالیزارهای استان با شش میلیارد تومان اعتبار تجهیز و یکپارچه سازی شد، تصریح کرد: کاهش هزینه‌ها، افزایش تولید، کاهش هدر رفت آب، افزایش درآمد کشاورزان، صرفه جویی در وقت و ایجاد زیرساخت‌های توسعه کشاورزی ماشینی از مزایای طرح تجهیز و یکپارچه سازی شالیزارها به شمار می‌آیند.

محمدی در ادامه به موضوع آب سبز اشاره کرد و گفت: برنامه‌ای در نظر داریم که بر اساس آن به افزایش استفاده از آب سبز که همان آب حاصل از نزولات جوی است، برای تولید برنج سفید در گیلان بپردازیم.

سرپرست سازمان جهاد کشاورزی گیلان با بیان اینکه هر ساله مقداری از آب سبز وارد دریای کاسپین می‌شود که در صورت بهره‌برداری می‌توان از این امکان برای تولید بیشتر برنج و کلزا استفاده کرد، ادامه داد: باید توجه داشت که آب سبز، آب سازگار با زیست بوم است و آب بندان ها یکی از مصادیق بارز تأمین آب سبز هستند.

وی با اشاره به اینکه گیلان دارای ۲۳۸ هزار هکتار اراضی شالیزاری بوده که در ۳۸ هزار هکتار از شالیزارهای گیلان نیاز برنج اراضی با آب سبز تأمین می‌شود، اظهار کرد: در نظر داریم استفاده از آب سبز را در راستای تولید برنج استان افزایش دهیم و خوشبختانه در سفر هیأت دولت به گیلان برای اجرایی شدن این امر برنامه‌ریزی های خوبی صورت گرفته است. بازسازی ۸۵۰۰ هکتار از آب بندان های گیلان اقدامی است که در این زمینه صورت می‌گیرد و به ظرفیت حجم آب سبز گیلان اضافه می‌شود.

امکان خودکفایی برنج

محمدی درباره امکان دستیابی به خودکفایی در تولید برنج با توجه به شرایط اقلیمی موجود نیز گفت: راندمان تولید را می‌توان با افزایش سطح دانش کشاورزان بالا برد و با اتکا به دانش می‌توان هم بر بهره وری افزود و هم به سوی سازگاری با شرایط اقلیمی پیش رفت.

وی اضافه کرد: استفاده از علم و دانش کاربردی در این دوره از طرح‌های ویژه ای بوده که در وزارت جهاد کشاورزی دنبال می‌شود و گیلان دومین استان برخوردار در زمینه مراکز تحقیقاتی کشاورزی است.

سرپرست سازمان جهاد کشاورزی گیلان گفت: امیدواریم با اجرای طرح‌هایی که از آن سخن گفتیم و استفاده از ظرفیت‌های علمی به این مهم دست یابیم.