کلانشهر: تسلیحات شیمیایی که در رده تسلیحات غیر متعارف و ممنوعه برطبق معاهدات بین المللی محسوب می شوند در جنگ تحمیلی 8 ساله به کرات از سوی ارتش رژیم بعث عراق نه فقط علیه نیروهای رزمنده بلکه ضد مردم بی گناه شهرها و روستاهای مرزی به ویژه در مناطق غربی ایران مورد استفاده قرار گرفتند.

استفاده مکرر عراق از سلاح شیمیایی در جنگ 8 ساله

عراق از ۲۷ مهر ۱۳۵۹ تا 3 شهریور ۱۳۶۷شمسی در مجموع ۵۸۲ بار حمله‌ شیمیایی شامل حملات آزمایشی، محدود، گسترده‌ حجیم و فوق گسترده انجام داد. در نتیجه این حملات بیش از ۱۰ هزار تن شهید، حدود ۱۰۰ هزار تن مصدوم و نیازمند مداومت درمان و ۲۵۰ هزار تن دچار مصدومیت خفیف شدند. تنها در بمباران شیمیایی حلبچه که در اسفند ۱۳۶۶ شمسی انجام شد، پنج هزار تن شهید و تعداد بیشتری مصدوم شدند.

نخستین حمله شیمیایی عراق به ایران که توسط سازمان ملل در جنگ ثبت شده بود، مربوط به ۲۳ دی ۱۳۵۹ در منطقه‌ای واقع در پنجاه کیلومتری غرب ایلام بود که در آن ارتش عراق علیه نیروهای ایرانی به کار برد و نهایتاً بر اثر این حمله شیمیایی، ۱۰ نفر شهید شدند. پروفسور «گرهارد فرایلینگر» استاد و رئیس سابق بخش جراحی پلاستیک دانشگاه وین، با مشاهده وضعیت نخستین گروه بیماران ایرانی که به دلیل مصدومیت ناشی از سلاح شیمیایی در سال ۱۹۸۴ به وین آورده شده بودند، راهی ایران شد و تلاش‌هایی برای اثبات استفاده صدام از سلاح شیمیایی انجام داد.

رژیم بعث از سال ۱۹۸۴ به بعد به‌طور گسترده از عامل شیمیایی «تابون» استفاده می‌کرد، اما این ماده گران بود و پیدا کردن مواد لازم برای ساخت آن هم سخت بود. لذا رژیم صدام بعدها بیشتر به سراغ گاز «وی ایکس» رفت که قدرت و دوام بیشتری داشت و در سال ۱۹۸۸ حدود ۴ تن از این گاز را در اختیار داشت، اما عامل شیمیایی که در حجم وسیع‌تری در دسترس رژیم بعث قرار داشت، گاز «سارین» بود. در عین حال رژیم صدام عامل شیمیایی «خردل» را هم به کرات مورد استفاده قرار داد که اثرات درازمدتی نظیر کوری، بروز انواع سرطان به ویژه سرطان ریه، ناباروری و نقص عضوهای پیش از تولد داشت.

هنگامی که در ابتدای جنگ در مهر 1359(سپتامبر 1980) ارتش عراق از سلاح‌های شیمیایی استفاده کرد، ایران به این اقدام غیرانسانی اعتراض کرد اما رژیم بعث عراق این اتهام را انکار نمود؛ ولی در عملیات رمضان و خیبر بمب های شیمیایی تولید عراق که با توپخانه و هواپیما علیه نیروهای ایرانی پرتاب می شد به شکل گسترده‌ای مورد استفاده قرار گرفت.

ارتش بعث عراق نه‌تنها خطوط دفاعی رزمندگان ایرانی را با سلاح‌های شیمیائی مورد حمله قرار می داد، بلکه از طیف گسترده‌ای از این سلاح‌ها علیه شهروندان غیرنظامی نیز استفاده می‌کرد. «ساسان مدرس سبزواری»  کارشناس حقوق بین الملل می گوید: کاربردسلاح‌های شیمیایی به‌واسطه‌آسیب‌های گسترده‌ای که در قربانیان ایجادکرده، در میان جنایات رژیم صدام جایگاه خاصی دارد.

حمله به سردشت، یکی از فجیع‌ترین اقدامات جنگی عراق


یکی از نقاط عطف درباره حملات شیمیایی رژیم بعث عراق به ایران، حمله شیمیایی به شهر مرزی سردشت در 28 ژوئن 1987(7 تیر ۱۳۶۶) است. حمله به سردشت یکی از فجیع‌ترین این حملات بود که به گزارش کارشناسان سازمان ملل مجروحان شیمیایی از زن و مرد سالخورده تا جوانان، بچه‌ها و کودکان را شامل می‌شد. این روز یکی از تلخ‌ترین روز‌های تاریخ برای مردم ایران و بشریت و نماد مظلومیت مردم بی‌دفاع سردشت و رفتار غیرانسانی حامیان غربی رژیم بعث عراق است.


در این روز چند فروند هواپیمای جنگی عراقی، شهر کوچک مرزی سردشت در غرب ایران را مورد حمله قرار دادند و ۷ بمب حاوی شیمیایی را در نقاط مختلف این شهر پرتاب کردند که ۲ بمب در بازار شهر و ۲ بمب دیگر در منطقه مسکونی افتاد؛ ۳ بمب دیگر نیز در باغ‌های مجاور شهر فرود آمد. از شهر ۱۲۰۰۰ نفری سردشت طبق آمارهای رسمی 8025 نفر مصدوم شدند که این آمار شامل مصدومین خفیف نیز می شد و ۱۳۰ نفر به شهادت رسیدند.

رژیم بعث در این حملات از گاز خردل استفاده کرده بود. گاز خردل از جمله عوامل شیمیایی محسوب می شود که دارای ماندگاری زیاد در محیط بوده و در عین حال برای همیشه در بدن افرادی که در معرض آن قرار گرفته اند باقی می‌ماند و تاکنون راه درمانی برای مصدومان آن کشف نشده است.

ازجمله عوارض این گاز عفونت ریوی، خارش پوست، التهاب چشم و تنگی نفس را می‌توان نام برد. با پیشنهاد و پیگیری گروهی از مردم سردشت با نام «انجمن دفاع از قربانیان شیمیایی سردشت» سالروز حمله شیمیایی به سردشت به عنوان روز مبارزه با سلاح‌های شیمیایی و میکروبی نام گذاری شده‌ است.

این روز از سال ۱۳۸۲ هر سال در سردشت و در رسانه‌های داخلی گرامی داشته می‌شود. «حسن ساکی» مدیرکل امور بین الملل بنیاد شهید و امور ایثارگران می گوید: نامگذاری این روز به نام روز مبارزه با سلاح‌های شیمیایی و میکروبی، به خاطر حملات شیمیایی هواپیماهای رژیم بعثی عراق به شهر سردشت در غرب ایران است که در اثر این جنایت بزرگ ده‌ها نفر بلافاصله شهید و هزاران نفر مجروح و مصدوم شدند و اکنون نیز از عوارض شدید شیمیایی مانند صدمات ریوی، چشمی و پوستی رنج می‌برند.

سردشت؛ اولین شهر قربانی جنگ افزار‌های شیمیایی در جهان پس از بمباران اتمی شهر هیروشیما

گستردگی و شدت بمباران و نوع سلاح های شیمیایی بکار برده شده شهر سردشت، موجب شد تا این شهر اولین شهر قربانی جنگ افزار‌های شیمیایی در جهان پس از بمباران اتمی شهر هیروشیما شناخته شود، که نه تنها نماد مظلومیت ملت ایران است بلکه نماد برخورد دوگانه نهادهای بین المللی در این زمینه شناخته می شود.

سالروز حمله شیمیایی به سردشت بعنوان روز مبارزه با سلاح‌های شیمیایی و میکروبی در عین حال نمایانگر برگ دیگری از جنایات غرب و یادآور نقض فاحش حقوق بشر از سوی کشورهای غربی و نیز تبیین تلاش‌های صادقانه ایران برای مقابله موثر با سلاح‌های کشتار جمعی است.

همسویی غرب با عراق در جنایت سردشت

مساله مهمی که در زمینه بمباران شیمیایی سردشت از جنبه بین المللی قابل توجه است این است که این فاجعه انسانی که عامل مستقیم آن رژیم بعث عراق بود با توجه به همسویی بلوک غرب در جنگ تحمیلی یا عراق و حمایت های آشکار و پنهان آن از بغداد، با سکوت خبری رسانه های غربی مواجه شد و چندان توجهی به آن صورت نگرفت . کشورهای غربی که به نوعی با فروش سلاح مواد و تجهیزات تسلیحات شیمیایی به رژیم صدام بانی این فاجعه بودند سعی کردند این اتفاق را نادیده بگیرند و واکنش خاصی انجام ندادند و حتی درصدد انکار آن برآمدند.

کشورهای غربی به ویژه آلمان نقش بسیار مهمی در زمینه تامین تجهیزات و مواد شیمیایی لازم برای رژیم بعث عراق به منظور تولید و به کارگیری عوامل شیمیایی در جنگ تحمیلی داشتند و همین مساله یکی از دلایل سکوت خبری و بی توجهی عمدی دولت ها و رسانه های غربی به حملات شیمیایی عراق علیه ایران در جریان جنگ تحمیلی بود.


دهها شرکت تولیدکننده مواد شیمیایی از عراق برای ساخت تسلیحات شیمیایی حمایت کردند که بیشترین آن‌ها از آلمان بودند. داده‌های موجود از مشارکت ۸۵ شرکت آلمانی، ۱۹ شرکت فرانسوی، ۱۸ شرکت بریتانیایی و ۱۸ شرکت آمریکایی حکایت دارند.

نکته قابل توجه اینکه آلمان به عنوان تنها کشوری شناخته می‌شود که هم کنوانسیون ژنو را امضا کرده و هم اتحادیه اروپا اجازه دارد با بازرسی از صنایع شیمیایی آن کشور مانع از تولید سلاح‌های شیمیایی به وسیله آلمان شود. یکی از بزرگ‌ترین فروشنده‌های مواد لازمه بمب‌های شیمیایی عراق، شرکت آلمانی« ایمهاوزن شیمی» بود و رسانه‌های اروپایی، بخصوص آلمانی مستندات بسیاری در این باره منتشر کرده‌اند.

کشورهای مختلفی مواد شیمیایی، تجهیزات فنی و مهندسی و محفظه بمب و کلاهک موشک ویژه سلاح‌های شیمیایی را به عراق صادر کرده و در تولید این جنگ‌افزار مرگبارسهیم بوده‌اند. عراق در این زمینه در سال ۱۹۹۱گزارش داد که تا آن هنگام  ۱۷۶۰۲ تن مواد شیمیایی دریافت کرده‌ است. «اسماعیل بقایی هامانه »سفیر و نماینده دائم ایران با یادآوری سابقه آلمان در تجهیز رژیم صدام به سلاح های شیمیایی، مسئولیت دولت آلمان برای رسیدگی جدی به این موضوع را یادآور شد و تاکید نمود :همه اشخاص حقیقی و حقوقی که به هر نحو در مسلح کردن دیکتاتور سابق عراق به تسلیحات شیمیایی سهیم بوده اند، در ارتکاب جنایات جنگی صدام شریکند.

جمهوری اسلامی ایران با توجه به کاربرد گسترده تسلیحات شیمیایی از سوی رژیم بعث عراق بار‌ها این موارد را به سازمان ملل متحد گزارش کرد و «خاویر پرز دکوییار» دبیرکل سازمان ملل نیز با یک هیئت کارشناسی پس از شش روز حضور در ایران، استفاده از سلاح‌های شیمیایی را تایید کرد که نتیجه آن محکومیت به کارگیری سلاح‌های شیمیایی از سوی این سازمان بین‌المللی بود. نکته جالب آن است که نام کشور عراق در این گزارش ذکر نشد. در پی این اقدام ایران با اعزام مجروحان شیمیایی سردشت به کشور‌های مختلف سعی در نشان دادن ابعاد این فاجعه کرد. در 6 فروردین ۱۳۶۵ (۲۶ مارس ۱۹۸۶) سرانجام اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد در واکنش به جنایات جنگی آشکار صدام حسین، بیانیه ای را در محکومیت به‌کارگیری سلاح شیمیایی توسط او گذراندند. 

بدنبال حملات شیمیایی وسیع رژیم صدام علیه ایران در دهه 1980میلادی و تلفات هولناک ناشی از این حملات، جامعه جهانی در دهه ۱۹۹۰ موفق به تهیه پیمانی شد که به نابودی سلاحهای شیمیایی و نیز عدم گسترش این سلاحها و مواد شیمیایی مرگبار به کار رفته در آنها در سراسر دنیا رسیدگی می کند. کنوانسیون منع گسترش، تولید، ذخیره و استفاده از سلاحهای شیمیایی و نابودی آنها یا "کنوانسیون منع سلاحهای شیمیایی" در ۱۳ ژانویه ۱۹۹۳ در پاریس برای امضا آماده شد و در سال ۱۹۹۷ اجرایی گشت و «سازمان منع تسلیحات شیمیایی» ایجاد گردیدکه 193 کشور در آن عضویت دارند.


در حال حاضر سازمان منع سلاحهای شیمیایی در لاهه هلند مسئول اجرای مفاد این کنوانسیون است. کنوانسیون منع سلاحهای شیمیایی دارای یک مقدمه، ۲۴ ماده و سه متن پیوست است .

همچنین در دهمین اجلاس کشور‌های عضو کنوانسیون منع استفاده از سلاح‌های شیمیایی در لاهه هلند، روز ۲۹ آوریل (نهم اردیبهشت) روز جهانی بزرگداشت قربانیان سلاح‌های شیمیایی نام‌گذاری شد. این روز مصادف با روزی است که مصوبات معاهده برای کشور‌های عضو لازم‌الاجرا شد و در همان سال دبیرکل سازمان ملل متحد از تمام کشور‌هایی که به عضویت این کنوانسیون درنیامده بودند، خواست تا به آنان ملحق شوند.

جمهوری اسلامی ایران نیز در سال ۱۹۹۷ با تصویب مجلس شورای اسلامی به این کنوانسیون پیوست. همچنین در دسامبر هر سال (آذر ماه) اجلاسی در مقر سازمان منع سلاح شیمیایی در لاهه هلند با حضور کشور‌های عضو این سازمان و تعدادی از قربانیان سلاح شیمیایی جهت گرامیداشت آنان برگزار می‌گردد که به همت بنیاد شهید و امور ایثارگران و حمایت آن از جانبازان شیمیایی سردشت، گروهی به نمایندگی در این اجلاس حضور می‌یابند.