۱۴۰۱/۰۶/۲۸ - ۱۳:۵۲
می‌توان با توسعه پوشش گیاهی هم‌ساز با شوری و نوع خاک ماسه‌ای، از ایجاد چالشی جدید در منطقه جنوبی دریای کاسپین جلوگیری کرد
نگاهی به اظهارنظرهای متخصصین و کارشناسان ارگان‌ها و مراکز علمی مرتبط با دریای کاسپین این عدم هماهنگی را که بخش مهمی از آن به‌دلیلِ عدم اشتراک‌گذاری داده‌های طرف‌های مقابل است، بیشتر آشکار می‌سازد. در‌حالی‌که برخی هرگونه دست‌اندازی انسانی و کاهش آب رودخانه ولگا را به کلی انکار می‌کنند برخی مستندات علمی و مشاهداتی، عامل اصلی این کاهش تراز را سوء‌مصرف و دخل و تصرف کشور روسیه بر روی این رودخانه نشان می‌دهند. به هرروی آنچه که این روزها نسبت به آن تردیدی کمتری وجود دارد کاهش ورودی رودخانه ولگا به‌عنوانِ بزرگترین تامین‌کننده آب این پهنه آبی است.فارغ از هرگونه دست‌اندازی‌های انسانی بر روی ولگا، مسئله تغییر آب‌وهوا در حوزه دریای کاسپین به شدیدترین وجه ممکن در حال مشاهده است. نگاهی به نقشه‌های ناهنجاری دمایی در منطقه خوارزم و شمال دریای کاسپین نشان از ناهنجاریِ افزایشیِ میانگین دمای هوا به میزان 2 درجه از سال 2000 تا 2021 است. اگر بخواهیم دیدگاهی مناسب‌تر در این زمینه داشته باشیم با توجه به ذات بیابانی بیشتر مناطق حوزۀ جغرافیایی دریای کاسپین، طبیعتاً آن چیزی که موجب تعادل اکولوژیک مناطق بیابانی می‌شود اندک بارشی است که در فصل سرد یا مرطوب سال به این مناطق نزول میکند. بنابراین تحلیل شرایط دمایی زمستان یا فصول سرد دیدگاه بهتری به مخاطب ارائه می‌ُکند. بررسی شرایط دما در فصل زمستان (دسامبر، ژانویه و فوریه) نشان از ناهنجاری مثبت دمایی به میزان 4 درجه سلسیوس برای میانگین دمای هوا به‌ویژه برای مناطق شمال و شمال‌غربی دریای کاسپین (منطبق بر حوضه آبریز ولگا به‌عنوانِ تامین‌کننده ورودی دریا) دارد. این مسئله را می‌توان در شرایط دمایی فصل سرد سال که بازه بلندتری (نوامبر تا آوریل) را دربرمی‌گیرد نیز مشاهده کرد.
فارغ از دلایل انسانی یا طبیعی کاهش تراز آب این دریا و نوسان‌های طبیعی این دریا، در نظر نگرفتن شرایط دگرگون‌شده آبوهوایی در حوضه آبریز آن، ساده‌اندیشی است و منجر به حذف مولفه بسیار مهمی در تشدید اثرهای این مولفه‌‌ها می‌شود. گرمایش شدید، به همراه خشک‌سالی‌های مستمر به‌ویژه در مناطق شرقی و شمال دریای کاسپین منجر به از بین رفتن تعادل اکولوژیک در بیابان‌های وسیع منطقه شده است. همین مسئله سبب شده بیابان‌های منطقه و یا به بیان بهتر کانون‌های گسیل گردوخاک منطقه از میانه دهه 1390 شمسی رفتاری متفاوت را به نمایش می‌گذارند رفتاری که حداقل از دیدگاه هواشناسی در تاریخ ثبت 70 ساله داده‌های آن و هم تجربه صدساله مردم محلی غیرمعمول و شاخص بوده است. بنابراین رفتارهای محیطی نیز نشان از تغییرات عمیق محیطی در این حوزه دارد. هدف این یادداشت بررسی ابعاد و تاثیر افت تراز دریا و عقبنشینی آن بر ایجاد مخاطره‌ای جدید برای ساکنین مناطق ساحلی و پس‌کرانه‌های این دریا است.
مخاطره گردوخاکِ محلی و اثرهای آن بر کرانه‌های جنوبی دریای کاسپین
یکی‌از مسائلی که در بحث‌های پیرامون تبعات تغییر آب‌وهوا در مناطق ساحلی مطرح می‌شود، افزایش تراز آب دریاهای آزاد است. این مسئله باتوجهبه آب شدن یخ‌های قطبی در حال وقوع و اتفاق خواهد داد و نشانه‌هایی از این اتفاق در مناطق مختلف جهان قابلِ ردیابی است. نکته اساسی در زمینه تغییر تراز آب اینکه افزایش آن مربوط به دریاهای آزاد است در مورد حوضه‌های بسته مانند دریاچه‌ها، در اینجا کاسپین، رفتار پهنه‌های آبی باتوجهبه منبع تغذیه و همچنین خروجی می‌تواند معکوس باشد. این مسئله عمدتاً به‌دلیلِ دو عامل اثر خود را بر پهنه‌های آبی بسته می‌گذارد کاهش بارش به‌عنوانِ مولفه مثبت بیلان آبی و افزایش تبخیر به‌عنوانِ مولفه منفی آن.
باتوجهبه کاهش بارش در حوضه‌های مختلف آبریز دریای کاسپین، افزایش تبخیر در اثر افزایش دما و همچنین عدم ارتباط مستقیم حوضه اورال به یخ‌های قطب شمال، تاثیر احتمالی تغییر آب‌وهوا بر تراز آب این دریا، طبیعتاً کاهشی است. اما داستان نوسان‌های تراز دریای کاسپین سابقۀ دیرین دارد از شواهد مختلفی که در کرانه‌های جنوبی این دریا به‌عنوانِ مواریث ژئوموفولوژیکی و زمین‌شناسی باقی مانده مانند سواحل فسیل در پای رشته‌کوه‌های البرز و وجود دریابارها نشان از تاریخی بودن این نوسان‌ها دارد. در هرصورت از زمانی که پایش تراز این دریا رویه‌ای مستند گرفت و اطلاعاتی موجود است دریای کاسپین دارای رفتاری نوسانی بوده‌است. هرچند برآوردها و مطالعات در زمینه علل اصلی این نوسان همیشه با چالش عدم‌قطعیت و عدم‌توافق همگانی همراه بوده‌است.
نوسان‌های تراز دریا گاهاً منجر به کاهش ترازهای مشخص مانند آنچه در سال 1356 و همچنین افزایش تراز و پیش‌روی مانند آنچه دهه 70 و به‌ویژه سال 74 رخ داد، شده‌است. در 26 سال اخیر، دریای کاسپین شاهد افت 5/1 متری تراز بوده‌است. اگرچه دریای کاسپین در تاریخ خود کاهش‌ها و افزایش‌های متعددی را به خود دیده و این تغییرِ اخیر نیز بنا به نظر بسیاری از محققین به‌صورتِ یک تغییر عادی در نظر گرفته شده ولی برداشت آب از رودخانه‌های منتهی به این دریا هیچ‌گاه به این میزان نبوده، بنابراین، کاهش فعلی تراز باتوجهبه تغییرات آبوهوایی می‌تواند به‌عنوانِ یک کاهش بی‌بازگشت تلقی شود که بزرگترین دریای آب شیرین دنیا را تهدید میکند.
بنابراین فارغ از علت زمین‌شناسی یا انسانی ناشی‌از بهره‌برداری نابخردانه و حتی نوسان آبوهوایی که همیشه به آن اشاره می‌شد. امروزه تمامی این موارد را باید با عاملِ جدید و اثبات شده و اتفاقاً بسیار موثر تغییر آب‌وهوا سنجید. آنچه مسلم است روند گرمایش جهانی و تغییر آب‌وهوا در منطقه به‌ویژه در منطقه خوارزم، مناطق شمالی و جنوبی دریای کاسپین (حوضه آبریز آن) آن در حال تاخت‌و‌تاز است. نگاهی به نقشه‌های ناهنجاری دمایی در منطقه خوارزم و شمال دریای کاسپین نشان از ناهنجاری مثبتِ میانگین دمای هوا به میزان 2 درجه، از سال 2000 تا 2021 است. حال اگر بخواهیم دیدگاهی مناسب‌تر در این زمینه داشته باشیم باتوجهبه ذات بیابانی بیشتر مناطق حوزه جغرافیایی دریای کاسپین، طبیعتاً آن چیزی که موجب تعادل اکولوژیک مناطق بیابانی می‌شود اندک بارشی است که در فصل سرد یا مرطوب سال به این مناطق نزول میکند. بررسی شرایط دما در فصل زمستان (دسامبر، ژانویه و فوریه) نشان از افزایش ناهنجاری مثبت تا 4 درجه سلسیوس به‌ویژه برای مناطق شمال و شمال‌غربی دریای کاسپین (منطبق بر حوضه آبریز ولگا به‌عنوانِ تامین‌کننده ورودی دریا) دارد. این مسئله را می‌توان در شرایط دمایی فصل سرد سال که بازه بلندتری (نوامبر تا آوریل) را دربرمی‌گیرد نیز مشاهده کرد.
بنابراین هرگونه برآورد در این زمینه و احتمال اینکه روند کنونی کاهشی شاید دوباره افزایشی شود را باید با تردید و نگاهِ نقادانه موردِ بررسی قرار داد. اگر روند نزولی تراز آب دریا در کاسپین را ناشی‌از تغییر آب‌وهوا بدانیم و اگر این روند همچنان ادامه داشته باشد. پهنه قابلِ توجه‌ای از مناطق ساحلی که امروزه در زیر آب قرار گرفته‌اند، از آب خارج می‌شوند. پهنه‌ای که مملو از ذرات ماسه‌ای و نمکی است. باتوجهبه اینکه جریان شمالی باد، ازجمله جهت‌های غالب باد در بسیاری از مناطق ساحلی کرانه‌های جنوبی دریای کاسپین است، این بستر عریان خارج از آب می‌تواند منجر به ایجاد توفان‌های گردوخاک‌های محلی شود که ساکنین مناطق ساحلی را متاثر کند. همان‌طورکه مشخص است کاهش تراز قائم آب در دریا منجر به عقبنشینی افقی چندبرابر می‌شود بنابراین هم اینک در مناطق مختلفی از سواحل جنوبی دریای کاسپین نشانه‌های مشخصی از این عقبنشینی دریا را که از چند ده متر به چند صدمتر می‌رسد را می‌توان شناسایی کرد. به‌عنوانِ‌مثال، در آبادی لَسکوکلایه در شهرستان آستانه در استان گیلان خط ساحلی از سال 2010 تا 2022 حدود 200 متر عقبنشینی کرده‌است. عقبنشینی 200 متری دریای کاسپین نمونه‌ای از عریان شدن هکتارها زمین ماسه‌ای در معرض باد است.
خوب، سوال اینجاست آیا منطقه ساحلی کاسپین می‌تواند محلی برای جولانِ توفان‌های محلی گردوخاک باشد؟ جواب: بله. آیا مستنداتی از این مسئله موجود است. نگاهی به زمین شکل‌های موجود در نوار ساحلی نشان از فعالیت نسبی سامانه فرسایش بادی در منطقه است. وجود ماسه و همچنین عامل فرسایش یعنی باد که هر دو به شکل نسبه مناسب در منطقه وجود دارند منجر به ایجاد اشکال فرسایش بادی در پسکرانه خط ساحلی در بسیاری از سواحل جنوبی دریای کاسپین حداقل در مناطقی که کمتر دچار ساخت‌وساز شده‌اند مشاهده می‌شود که نمونه بارز آن اشکال انباشتی بَرخان (پارابولیک) مشابه بیابان است.
نگاهی به اسامی شهرهای ساحلی جنوب کاسپین خود گویایی اثرپذیری بخش مهمی از جمعیت انسانی در این مناطق است. شهرهای چون آستارا، لوندویل، حویق، لیسار، تالش، اسالم، پره‌سر، بندرانزلی، بندرکیاشهر، چاف-چمخاله، رودسر، کلاچای، چابکسر، رامسر، شیرود، تنکابن، نشتارود، عباس‌آباد، سلمان‌شهر، کلارآباد، چالوس، نوشهر، نور و رویان، ایزدشهر، محمودآباد، سرخرود و فریدون کنار، و تاحدودی رستم‌کلا، بهشهر، خلیل‌شهر، گلوگاه، نوکنده، بندگز، بندرترکمن. فارغ از این شهرهای نام برده، سواحل جنوبی دریای کاسپین، به شکل گسترده‌ای محل تجمل هزاران سکونتگاه و صدها روستایی است که در این کرانه از شهر آستار در منتهی‌الیه غربی آن تا بندرترکمن در این پهنه گسترده شده‌اند. بنابراین جمعیتی قابل توجه در 3 استان شمالی به شکل بی‌واسطه در معرض سواحل ماسه‌ای آن قرار دارند که می‌توانند به اشکال مختلف از این توفان‌های محلی با شدت‌های متفاوت متاثر شوند. نقطه تضادگونه این مسئله، روند رو به رشد طرح‌های گردشگری و سرمایه‌گذاری‌هایی است که فارغ از نگاه آینده‌نگرانه و بر مبنای وضعیت قبل و خوشبینانه موجود در حال طراحی و یا انجام است. مسئله‌ای که اگر تدبیری برای آن اندیشیده شود می‌تواند کمکی در کاهش اثرات آن داشته‌باشد. گردشگری طبیعت‌محور استان‌های گیلان، گلستان و مازندران، بخش بزرگی از استعداد خود را مدیون گردشگری دریای-ساحلی به اشکال مختلف آن است. گردشگری دریای-ساحلی مناطق شمالی چه به شکل سنتی با حضور ذی‌نفعان محلی و چه به شکل حرفه‌ای و سرمایه‌گذاری با ایجاد هزاران سازه کوچک و بزرگ و برنامه‌ریزی برای ایجاد طرح‌های ساحلی از آستارا تا بندرترکمن درآمدزایی به نسبه مهمی را برای ساکنین مناطق ساحلی فراهم آورده‌است. علاوه براین، ده‌ها شهرک گردشگری و هتل در خط ساحلی کاسپین بنا به‌دلیلِ وجودی دریا ایجاد شده است. تمامی این سرمایه‌گذاری‌های فقط به‌دلیلِ فلسفه وجودی دریا و خط ساحل و همچنین استفاده از شرایط آبوهوایی مطلوب این مناطق بوده است. اینک، باتوجهبه روند کاهشی تراز دریای کاسپین و همچنین عقبنشینی پیوسته آن، نشانه‌هایی از رویدادهای تلخ برای بسیاری از این تفرجگاه‌های به دور از مانده از خط ساحل به جای خواهد ماند.
گردشگری ساحلی شمال از دیگر تبعات عقبنشینی دریای کاسپین می‌تواند متاثر شود دیری نخواهد بود که این بادهای حامل رسوبات، منجر به ایجاد گردوخاک‌های محلی در مناطق ساحلی و تیرگی منظر شوند. این مسئله می‌تواند ارزش‌های بصری را در این تفرجگاه‌های ساحلی کاهش دهد. بنابراین باتوجهبه اهمیتی که مناطق ساحلی شمال کشور به‌ویژه در حوزه گردشگری سلامت و طبیعت‌محور برخوردار است، لازم است در یک ارزیابی فراگیر حداقل میان دستگاه و مراکز متعدد پژوهشی مستقر در کشور ابتدا، دیدگاهی جامع و نظری مستقل در زمینه سناریوهای پیش رو به دست آید. علاوه‌براین با شبیه‌سازی میزان عقبنشینی تراز دریا و برآورد مساحت زمین‌های مستعد گسیل گردوخاک، خطرپذیری مناطق ساحلی جنوبی دریای کاسپین ارزیابی و باتوجهبه مدل‌های موجود حتی میزان و شدت این توفان‌ها را برآورد کرد. گام بعدی، اقدام است. این اقدام به تثبیت زمین‌های منطقه، امری شدنی است.
باتوجهبه رطوبت دائمی در منطقه و وجود تنوع گونه‌ای بسیار زیاد از هم اکنون به شکل محلی و با کمک دهیاری و بخشداری‌ها با نظارت منابع طبیعی و کارشناسان محیط‌زیست می‌توان با توسعه پوشش گیاهی هم‌ساز با شوری و نوع خاک ماسه‌ای، از ایجاد چالشی جدید در منطقه جنوبی دریای کاسپین جلوگیری کرد، اما اگر زمان اقدام همین امروز باشد. یادمان نرود، کرانه‌های جنوبی دریای کاسپین نه تنها بخشی از خاطره جمعی بخش بزرگی از مردم ایران است قرار است در این بزنگاه تاریخی اثرات مخرب تغییر آب‌وهوا در این سرزمین، جایی باشد که بتوان در آن کمی نفس کشید. برای همین کمی اما باید جنگید...
نظر شما:
دریای کاسپین هرگز خشک نمی شود/مراقب زمین های بیرون آمده از آب باشیم
پیش بینی وضعیت هوا طی روزهای آینده/ بارش باران و رعد و برق در این استان ها
هواشناسی هشدار نارنجی داد؛باران بهاری مهمان آسمان گیلان/توصیه به کشاورزان و گردشگران
هوای گیلان بهاری می شود/گیلان ۱۲ درجه گرم می شود