کلانشهر : کامران نرجه در روزنامه اطلاعات نوشت:۷۵ درصد از جمعیت ۸۵ میلیون نفری ایران اینک در کمتر از ۴۰ درصد مساحت کشور یعنی در پهنه‌های غربی و شمالی و در کنار روان آب های دائمی و فصلی یا جلگه های حاوی ذخایر آب های زیرزمینی ساکن هستند. اما نیم قرن قبل پراکنش جمعیتی ایران به گونه ای بود که ۶۰ درصد از جمعیت ۳۰ میلیون نفری آن زمان در این محدوده جغرافیایی سکونت داشتند. 

به عبارت دیگر طی ۵۰ سال گذشته جمعیت پهنه شمالی و غربی ایران به دلیل زاد و ولد یا مهاجرت ۵ر۳ برابر(۳۵۰ درصد) بیشتر شده و از ۱۸ میلیون نفر به حدود ۶۴ میلیون نفر رسیده است. ولی جمعیت فلات جنوبی و شرقی که تعداد آنها از ۱۲ میلیون نفر به حدود ۲۱ میلیون نفر رسیده، فقط ۷۷ درصد رشد داشته و ۷ر۱ برابر شده اند.

بخش عمده ای از این عدم توازن رشد جمعیت مربوط به مهاجرت هایی است که در نیم قرن گذشته از پهنه های جنوبی و شرقی به سمت دامنه‌های زاگرس و البرز در فلات غربی و شمالی ایران صورت گرفته و شکل نامتقارنی از پراکندگی جمعیت را رقم زده است.

این واقعیت که در ۵۰ سال گذشته به موازات کاهش منابع آب در بخش‌های جنوبی و شرقی کشور، مهاجرت به سمت بخش های پرآب غربی و شمالی بیشتر شده، اینک به شکل دیگری در حال وقوع است.

جدیدترین بررسی های آماری نشان می دهد، تغییرات اقلیمی و تشدید خشکسالی در نواحی جنوب غرب و غرب ایران باعث شده تا ساکنان استان های این محدوده به سمت مناطق کوهپایه ای شمال کشور مهاجرت کنند و تراکم جمعیت نواحی جنوب غرب تا غرب ایران کاهش یابد.

ظرف ۱۰ سال گذشته همزمان با کاهش رشد جمعیت استان‌های خوزستان، ایلام، لرستان، اصفهان و کرمانشاه شاهد بالارفتن جمعیت مهاجر از استان های مذکور به سمت استان های زنجان، قزوین، آذربایجان شرقی، اردبیل، گیلان، تهران، البرز و مازندران بوده ایم.

از سوی دیگر، سکونت مهاجرین مذکور در استان های شمالی به جمعیت مصرف کننده منابع آبی در این نواحی افزوده و در شرایط کمبود بارش های جوی باعث وابستگی بیشتر مردم کشور به منابع آبهای زیرزمینی شده است.

گزارش‌های رسمی وزارت نیرو نشان می دهد: ترکیب وابستگی جمعیت استان های شمالی به منابع آبی ظرف ۱۰ سال گذشته و همزمان با تغییرات اقلیمی متحول شده و از روان آب ها به سمت منابع زیرزمینی گرایش یافته است. زیرا حجم روان آب ها در این مناطق به شدت تقلیل رفته ولی جمعیت مصرف کننده بیشتر شده است.

از سوی دیگر، اینک مصارف آبی جمعیت ۱۷ استان کشور بیش از ۶۰ درصد وابسته به منابع زیرزمینی شده در حالی که تعداد استان های وابسته شدید به آب های زیر زمینی در ۵۰ سال گذشته کمتر از ۹ استان بود و عمده این استان ها در همان نواحی خشک جنوبی و شرقی کشور قرار داشتند.

به عبارت دیگر خشکسالی ها و رشد جمعیت مصرف کننده در نواحی شمالی باعث تشدید وابستگی ۸ استان جدید به منابع زیرزمینی شده و خطر خشکیدگی ذخایر بین نسلی این مناطق را افزایش داده است.

منابع آب های زیرزمینی جزو ذخایر استراتژیک محسوب می شوند و نقش اساسی و حداکثری در تأمین مصارف آب دارند، اما کم توجهی به این نکته باعث شده تا در ۴ دهه گذشته حدود ۱۳۶ میلیارد مترمکعب از این ذخایرغیر قابل تجدیدپذیر را مصرف کنیم.

اکنون هم سرعت برداشت از این ذخایر به دلیل تقاضای کنترل نشده جمعیت مصرف کننده (به ویژه در مناطق غربی، مرکزی و شمالی کشور) بسیار بالاست و اندک موجودی باقیمانده از ذخایر آب های زیرزمینی رو به اتمام است.

اخبار نگران کننده از فرونشست دشت‌ها و افت سطح آب‌های زیرزمینی در استان‌های تهران، البرز، قزوین، زنجان، همدان، آذربایجان شرقی، اردبیل، آذربایجان غربی، کردستان و حتی دامنه‌های جنوبی البرز در استان‌های گیلان و مازندران نشان می دهد، پهنه متراکم جمعیتی ایران در نواحی شمال غرب و شمالی کشور به سرعت در حال خشکیدگی است.

جمعیتی که روزگاری در جلگه‌ها و آبرفت‌های جنوبی سکونت داشته بدون تغییر الگوی مصرف آب به سمت اراضی شمالی مهاجرت کرده و در مشاغل کشاورزی و صنعتی شاغل شده تا با همان رژیم مصرفی که مختص اقلیم قبلی خود بوده به ذخایر زیرزمینی استان های شمالی فشار وارد کند.

پدیده رو به رشد اجاره اراضی کشاورزی استان های شمالی توسط مهاجران استان های جنوبی، در سال های اخیر به یک خطر جدی اقتصادی و اجتماعی برای بخش متراکم جمعیتی کشور تبدیل شده و امنیت آینده این خطه را تهدید می کند.

در چنین شرایطی اگر نمی توان جلوی مهاجرت مردم استان های جنوبی به سمت اراضی شمالی را گرفت، باید همگان را مُقیّد به تبعیت از الگوی مصرف آب در بخش های خانگی، کشاورزی و صنعتی کرد.

الزام مصرف کنندگان خانگی به استفاده از تجهیزات کاهنده و رعایت الگوی مصرف آب به همراه اجبار بهره برداران بخش کشاورزی برای تبعیت کامل از الگوی جدید کشت با هدف کاهش فشار به منابع زیرزمینی اکنون یک ضرورت ملی است. بخش صنعت هم اگر قرار است با اتکا به منابع تجدیدناپذیر آبی، کالایی را تولید کند، همان بهتر که دست به تولید نزند و امنیت آبی نسل های آینده را به خطر نیاندازد.

در استان های مهاجرفرست هم باید روی سازگاری جمعیت با شرایط جدید خشکسالی و آموزش عمومی برای کاهش مصرف آب کار کرد. انتقال شیوه های غلط مصرف آب از یک خطه جغرافیایی به منطقه ای دیگر، چیزی جز پاک کردن موقتی صورت مسأله و تشدید بحران کم آبی برای آینده نیست.