اختصاصی کلانشهر: نیما فریدمجتهدی (دکترای آب‌وهواشناسی)، سمانه نگاه(هواشناس) در مطلبی تحقیقی و هشدار آمیز نوشتند: همچنان که این روزها تبِ اظهارنظر در زمینه احتمالِ ادامۀ پس‌رَوی دریای کاسپین داغ است و در مورد ایجاد بحران‌های زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و... گمانه‌زنی می‌شود؛ اظهارنظرهای گوناگونی توجه برانگیز بوده‌است. از یک سو اشاره ریس سازمان محیط زیست کشور به کاهش تعمدی ورودی رودخانه ولگا به دریای کاسپین از طرف کشور روسیه و از سوی دیگر پاسخ ریس سرویس فدرال هواشناسی روسیه در رد این موضوع و برآوردها از آینده دریای کاسپین.

کانون توجه این یادداشت اما بر روی پس‌رَوی دریای کاسپین و اثر آتی آن بر روی ایجاد کانون‌های گستردۀ گردوخاک برای سواحل و استان‌های شمالی ایران است که از قضا، قرار بوده که یکی از سنگرهای حفظ مردم ایران از اثرهای گرمایش جهانی و تغییر آ‌ب‌وهوا باشد.

مطابق یکی از آخرین مطالعاتی که بر مبنای روند گرمایش جهانی و برآوردهای پس‌رَوی منطبق بر آن در سال 2020 انجام شده است (پرانگه و همکاران، 2020)؛ روندهای موجود از کاهش 9 الی 18 متری دریا تا سال 2100 حکایت دارد. برمبنای همین پیش‌بینی، نقشه‌ای از مناطق تحت تاثیر کاهش تراز آب دریای کاسپین منتشر شده که در این یادداشت نیز آمده است.
مسئله قابل تأمل از دیدگاه نگارندگانِ یادداشت، توجه به بخش هایی از بستر دریاست که با تداوم این روند از آب بیرون خواهد آمد و پیوستن آن به مساحت مناطق و چشمه‌های تولید گردوخاک برای استان‌های شمالی ایران است. با‌توجه‌به این مطالعه، هزاران کیلومتر زمین برهنه، ماحصل این پس‌رَویِ ادامه‌دار خواهد بود، زمین‌های که با توجه به شرایط جغرافیایی و آّب‌وهوایی و پوشش سطحی، بیابان خواهند بود، بیابانی جدید به نام بیابان کاسپین!   

نسیمی که خاک می‌آورد!

فارغ از بحث‌های دربرگرفته که در تب داغِ این روزهایِ وضعیت تالاب میان‌کاله، انزلی و سواحل تازه بیرون زده از آب دریای کاسپین است؛ علی سلاجقه علتِ کاهش تراز آب دریای کاسپین را بسته شدن ورودی‌های دریای کاسپین از سوی کشورهای همسایه مخصوصا ورودی رود ولگا و افزایش بی رویه سدسازی دانست. از طرفی وی مدعی شده که میزان بارش در کل حوضه آبخیز دریای کاهش یافته‌است. اما ایگور شوماکوف ریس سرویس هواشناسی روسیه، اعلام کرد که متخصصان روس همکاری تنگاتنگی با ایران دارند و اگر متخصصان ایرانی در خصوص میزان ورودی آب رود ولگا به دریای کاسپین، سوالاتی دارند آن‌ها آماده پاسخگویی هستند.

وی با بیان اینکه در مقطع کنونی، اطمینان ۱۰۰ درصدی از کاهش سطح آب کاسپین ندارند، خاطرنشان کرد: براساس پیش‌بینی‌ها در پایان قرن ۲۱، وضعیت آب‌وهوایی به سطح طبیعی بازخواهد گشت. این پیش‌بینی مغایر با بسیاری از پیش‌بینی‌های رایج و معتبر فعلی است. یکی از معضلاتی که در زمینه کاهش تراز آب دریای کاسپین فارغ از تاثیری که بر روی تالاب‌های ساحلی، بندرگاه‌ها و صیادی و... دارد مسئله شده برهنه شدن زمین‌های زیر آب این دریا است.

با‌توجه‌به غلبه شرایط آب‌وهوایی بیابانی و نیمه‌بیابانی در بخش بزرگی از مناطق ساحلی و فراساحلی دریای کاسپین و وجود بیابان‌های مشخص به ویژه در شرق و شمال شرق این دریا از یک سو و از‌سوی‌دیگر، ذات مواد تشکیل‌دهنده بستر دریا که حاوی انباشتِ رسوباتِ ریزدانه مانند ماسه و نمک است؛ بنابراین گرمایش جهانی نه تنها سبب فعال شدن کانون‌های گردوخاک در مناطق بیابانی آسیای میانه شده و حوضه آبریز دریای کاسپین شده بلکه در صورت تداوم این روند، سواحل آزاد شده از آب، خود بیابان‌هایی جدید بر گستره بیابان‌های قبلی خواهد بود. یکی از ارزیابی‌های صورت گرفته در مورد شرایط اقلیمی آینده دریای کاسپین به شکل گرافیکی در نقشه‌ای که ارائه شده است. آنچه که به عنوان دو رنگ مشخص در این نقشه دیده می‌شود. مناطقی است که طبق پیش‌بینی‌های برگرفته از شرایط آب‌وهوایی جهانی است.

مطابق پژوهش پارنگه و همکاران (2020) پیش‌بینی می‌شود که سطح تراز دریا کاسپین در سناریوهای انتشار متوسط تا زیاد گازهای گلخانه ای، تا پایان این قرن،  9 تا 18 متر کاهش یابد، که ناشی از افزایش قابل‌توجه در تبخیر دریاچه است که با افزایش دبی رودخانه یا بارندگی متعادل نمی‌شود.

براساس این پیش‌بینی‌های جدید، کاهش سطح دریای کاسپین در قرن بیست‌و‌یکم تقریباً دو برابر برآوردهای مبتنی بر مدل‌های آب‌وهوایی قبلی خواهد بود. کاهش 9 تا 18 متری به این معنی است که فلات وسیع شمال کاسپین، فلات ترکمن در جنوب‌شرقی و تمام مناطق ساحلی در میانه و جنوب دریای کاسپین از زیر سطح دریا خارج می‌شوند. علاوه بر این خلیج قره‌بغاز در حاشیه شرقی به‌طور کامل خشک می‌شود. در مجموع، مساحت دریای کاسپین برای کاهش 9 متری تراز آب، به میزان 23 درصد و برای افت 18 متری سطح دریا، به مقدار 34 درصد کاهش می‌یابد و این یعنی یک سوم این دریا خشک خواهد شد!

کانون‌های رها شده از آب و پیوستن آن به مساحت مناطق و چشمه‌های تولید گردوخاک، با توجه به جهتِ غالب باد شمالی(جنوب سو) در سواحل جنوبی این دریا، مصیبتی برای استان‌های شمالی ایران است و پدیده گردوخاک، طوفان شن و نمک به پدیده ای غالب در این منطقه تبدیل خواهد شد. با توجه به این مطالعه هزاران کیلومتر زمین برهنه ماحصل این پَس‌رَوی ادامه‌دار خواهد بود، زمین‌های که با‌توجه‌به شرایط جغرافیایی و آّب‌وهوایی، بیابان خواهند بود، بیابانی جدید به نام بیابان کاسپین! نگران باید بود و نگرانی بخشی از استراتژی سازگاری انسان است.

رفاه نسبی، سلطه فن‌آوری، سبب گسست ما با شرایط آب‌وهوایی و واقعیت‌های جغرافیایی اطرافمان شده‌است. حتی برف‌های سنگین و آتش‌سوزی‌های تاریخی گیلان نیز ما را نمی‌هراساند. باید هراسید از تبِ تندِ دریا. دریای پربرکتی که شاید در دنیایی نه خیلی دور از ما، به جای هیاهوی موج‌اش! صدای زوزه بادهای غبارآلودش گوش‌هایمان را پُر کند. باید نگران بود، تا شاید بتوانیم با این جغرافیایی جدید اُخت شویم، جغرافیای بدون رنگِ آبی.  

 افتِ سطح دریای کاسپین و اثرات آن.

 تأثیر پیش بینی های سطح دریای کاسپین 9- و 18- متر در پایان قرن بیست و یکم. مناطق قرمز خشک می‌شوند.