اختصاصی کلانشهر:نیما فریدمجتهدی (دکتری آب و هواشناسی)، سمانه نگاه (دکتری هواشناسی)؛ در این روزهای ابتدایی بارش شهریور ماه 1402، وقتی به تصاویر تفتیده فلات ایران نگاه می‌کنی که در زیر تابش آفتاب تموز، همچنان ناله سر می‌دهد، نگاهی مهربان  به آسمان می‌اندازی. روزهای اینچنینی در گیلان، جزئی از خاطرۀ جمعی ایرانیان و گیلانی‌هاست. روزهای مرطوبِ خنکِ و خاکستری پاییزی را بسیاری از متولدان دهه‌های 30، 40، 50 و 60 به یاد دارند. روز اول مهر، باران بود و چکمه ملی و شاید چتر که عنصری همه‌گیر در آن زمان نبود و خود نشانه رفاه! از ابتدای مهر تا روزهای آخر اسفند، گیلان خاکستری بود. گلایه و کلافگی از بارانی که بند نمی‌آمد. شاید کمتر کسی فکر می‌کرد که اینقدر زود، حتی این منظر نیز خاطره شود!

امروزه باران در ایران کم می‌بارد، چه در فلات مرکزی ایران و چه در همین جلگه‌های جنوبی دریای کاسپین. همین شده که زمانی نه چندان دور، حدود یک دهه قبل اگر باران می‌بارید مسافری نبود، اما ین روزهای ذائقه‌ها تغییر کرده. قبلاً در کوران سفرها، مردم بومی منتظر بارانی بودند که حجم ترافیک را کم کند، اما این روزها نه تنها باران و برف، دافعه و بازدارنده برای سفر نیستند بلکه جاذبه‌اند. استان‌های شمالی همچنان، به دلیل آب‌‌وهوای مناسب‌شان، مورد توجه‌اند، هرچند شاید کسانی باور نکنند که در بخش مهمی از سده شمسی گذشته، خیلی‌ها را به دلیل آب‌وهوای بد گیلان به آنجا تبعید می‌کردند‌ و این عرفی پذیرفته شده در فضای سیاسی-اداری آن زمان بود. دوران شرایط دشوار آب‌و‌هوایی را می‌گذرانیم، دوران گذار، دورانی که همین هوای به نسبه پاک، عنصری کمیاب است.

آب‌وهوا یکی‌از رکن‌های اساسیِ محیطِ طبیعی است. نقشِ شرایطِ آب‌وهوایی در تاریخِ زیستِ بشر به‌وجود آورندۀ دیدگاه‌های فلسفی مانند جبر محیطی-آب‌وهوایی بوده‌است.

الثورث هانتینگتون در زمینۀ تأثیر آب‌وهوا بر تمدن، تأکید زیادی داشت. وی در کتابِ آب‌وهوا و تمدن، به‌شکل مفصل به عقیدۀ خویش در زمینۀ تأثیر شرایط آب‌وهوایی بر تمدن‌های بشری پرداخته است. (هانتینگتون،1915) باورمندان به این نوع نظریه، بسیاری از شئون زندگی انسان را متأثّر از این پدیده می‌دانند، تا بدان حد که فقر و غنای بشر در بسیاری از مناطق را زاییدۀ این عامل طبیعی قلمداد می‌کنند. معیشت، سفر، نوعِ معماری، خوراک و پوشاک و بسیاری از جنبه‌های زندگی انسان متأثّر از شرایطِ آب‌وهوایی است. بدونِ شک آب‌وهوا در طول تاریخ، نقشِ مهمی در جابه‌جایی‌های انسان داشته‌است. عامل حرکتی که، منجر به بسیاری از دگرگونی‌های اجتماعی-اقتصادی درطول تاریخ بشر شده‌است. بسیاری ‌‌از محققان، شرایط جغرافیایی و آب‌وهوایی گیلان را یکی‌از موانع مهم دست‌یابی مهاجمان و استقلال نسبی این منطقه می‌دانند.

جغرافیای انسانی و نحوۀ زیستِ مردم در این بخش از کشور جدا از دیگر نوعِ بشر نبوده و نیست، از قضا این‌که شرایط در این بخش به‌دلیل پیچیدگی‌های شرایط آب‌وهوایی و جغرافیای منطقه به‌گونه‌ای متفاوت درگیر است. جنبه‌های مثبت و منفی تأثیر آب‌وهوای گیلان بر مردم این نواحی در طول تاریخ همیشه موردِ توجه بوده‌است. این مسئله به‌فراوانی در گزارش‌های جغرافیایی و سفرنامه‌های موجود در زمینۀ استان گیلان تکرار شده ‌است.

 با‌این‌حال آن‌چه مسلم است آب‌وهوای گیلان نقشِ مؤثری در شرایط و تاریخِ تحولات منطقه داشته‌است. بنابراین برای شناخت بهتر از تاریخِ تحولات منطقۀ شمال و شمال‌غرب کشور، شناخت جغرافیا و به‌ویژه آب‌وهوای آن، امری حیاتی است. در باستان‌شناسی، عملکردِ شرایط آب‌وهوایی، دارای جنبۀ منفی بوده‌است، بدین‌صورت‌که بخش بزرگی از آثار به‌جای مانده در طی قرون در اثر شرایطِ سایندۀ هوازدگی فیزیکی و شیمیایی از بین رفته‌است.

آب‌وهوای گیلان را نه تنها باید از نگاه تاریخی موردِ توجه قرارداد، بلکه در زمانِ کنونی نیز شرایطِ موردِ توجۀ خود را دارد، به‌عنوانِ‌ مثال، مسئله مخاطره‌های آب‌وهوایی. برخی‌از مخاطره‌های استان گیلان مانند برف‌های سنگین دارای تاثیرهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مشخص و عمیقی هستند. این پدیده تبدیل به مسئله‌ای هراس‌انگیز برای مردم شده ‌است. امری که در زایش و تسرّی شایعه‌های آب‌وهوایی نیز مؤثّر است.

شمالِ ایران با آب‌وهوایی معتدل و مرطوب، جنگل‌های فراوان، دارای معماری برون‌گرا و متفاوت با سایر نقاط نقاط کشور است که تحتِ‌تاثیر عناصر آب‌وهوایی شکل گرفته‌است.

دو رویکرد و نظر عمده در زمینۀ آب‌وهوای گیلان از گذشته تا امروز موجود بوده و این دو دیدگاه چه در نظر مردم و چه از نظر پژوهشگران و متخصصین امر دنبال ‌شده‌است.

 آب‌‌وهوای گیلان، آب‌وهوایی نامناسب از لحاظ آسایش و سلامتی انسان و از جنبه‌ای دیگر آب‌وهوای معتدل و مطلوب جهتِ حفظِ سلامتی است. این دو رویکرد مثبت و منفی در زمینۀ آب‌وهوایِ گیلان را به‌راحتی می‌توان در منابع مکتوب مشاهده کرد.

 در ‌مجموع در بررسی شرایط آب‌وهوایی گیلان با‌‌استفاده‌از روش دُمارتن گسترش‌یافته و هم‌چنین با تحلیل شرایط جغرافیایی و بوم‌شناختی، 11 نوع آب‌وهوا در استان گیلان شناسایی شد.

این آب‌وهواهای متنوع، از آب‌وهوای مرطوب‌ِ فرین در سواحل دریای کاسپین در حوالی بندرانزلی تا آب‌وهوای خشک‌و‌معتدل در دشت‌های جنوبی و آب‌وهوای خشک‌و‌سرد قلل مرتفع البرز، همگی نشان از تنوع و استعداد آب‌وهوایی این سرزمین دارد. تنوعی که دقیقاً از لحاظ مساحت، بخش بزرگی از مساحت استان را دربرمی‌گیرد.

وَرای دیدگاه و تصورِ رایج در زمینۀ شرایط آب‌وهوایی گیلان، که آن را آب‌وهوای مرطوب‌و‌معتدل می‌دانند (مشابه آن‌چه در جلگۀ مرکزی گیلان است)، می‌توان با دیدی شفاف و مشخص‌تر به آن نگریست. امری‌که همیشه در توصیف و برنامه‌ریزی‌های منطقه‌ای در گیلان از آن غفلت شده‌است.

 تنوع آب‌وهوایی گیلان هم‌چون دیگر مناطق ایران، مسئله‌ای است که نگاهِ اساسی را در زمینۀ برنامه‌ریزی و آمایش سرزمین می‌طلبد.