کلانشهر : گرمایش جهانی در روندهای داده‌های دمایی بسیاری از مناطق جهان قابل مشاهده است. تأثیر این افزایش دما در سامانه‌های مختلف آب‌وهوایی انکارناپذیر است. شواهد محیطی نیز، ازجمله آب شدن یخچال‌های قاره‌ای و کوهستانی، آن هم به شکل قابل‌ توجه و سرعتی زیاد، نشان از اثرهای عمده پدیده گرمایش جهانی دارد. به‌دلیل کمبود و عدم‌پراکنش مناسب ایستگاه‌های هواشناسی در مناطق کوهستانی جهان و به‌ویژه در ایران، پایش کردن روند دمای مناطق کوهستانی، عملاً کاری دشوار است. ‌هرچند، در ایران نیز شرایط محیطی موجود، ازجمله ذوب پهنه‌های برفی و یخچال‌ها‌، شواهد شاخصی از گرم شدن مناطق کوهستانی را به نمایش می‌گذارد.

از اواخر قرن 19، میانگین دمای زمین در حدود یک درجه سلسیوس افزایش داشته است. این روند پیوسته نبوده و تغییرهای قابل توجهی بین مناطق وجود دارد. در نواحی کوهستانی، بیشتر ایستگاه‌های اندازه‌گیری در دره‌ها و تعداد کمی در ارتفاع بالای 500متر‌‌ و تعداد بسیار کمتری در ارتفاعی بالاتر از 2هزار متری واقع شده‌اند. با وجود این محدودیت‌ها، داده‌های در دسترس منطقه کوهستانی نشان می‌دهند که این مناطق خیلی سریع‌تر از میانگین جهانی در قرن گذشته گرم شده‌اند.

گرمایش جهانی و مناطق کوهستانی ایران
وجود‌ بانک‌های اطلاعاتی در برخی از مراکز جهانی معتبر، کمک مؤثری در درک بهتر و مناسب‌تر از رخدادهای پیرامون ما دارد. یکی از این منابع، بانک اطلاعات دمای جهانی در اداره کل ملی هوانوردی و فضای ایالات متحده آمریکا (NASA) است. با نگاهی به نقشه روند دمایی 30ساله جهان، شاهد افزایش‌ قابل توجه دما در بخش بزرگی از مناطق شمالی و غربی کشور هستیم.
مطابق نقشه موجود، البرز غربی، مرکزی و نیمۀ شمالی رشته‌کوه‌های زاگرس تا حدود 2الی 4درجه طی 30سال اخیر گرم‌تر شده‌اند. این مسئله در ارتفاعات آذربایجان نیز مشاهده می‌شود. در دیگر مناطق کوهستانی ایران، از‌جمله در البرز شرقی و کوه‌های مرکزی و شرقی ایران، این مقدار به 1الی 2درجه می‌رسد. نباید‌ فراموش کرد که این میزان، میانگین دمای روزانه است، بنابراین رقم 2الی 4درجه، ابعاد و اثرهای زیادی بر بوم‌سازگان حساس و شکننده مناطق کوهستانی ایران، به‌ویژه البرز و زاگرس خواهد گذاشت. نگاهی به شرایط در فصول مختلف، دیدگاه بهتری در این زمینه به ما می‌دهد. شرایط روند دما در پهنۀ کوهستان‌های‌ ایران در تمام رشته‌کوه‌ها و توده‌های کوهستانی نشان از افزایش 2الی 4درجه‌ای می‌دهد. تنها مناطقی که از این روند مبرا هستند، کوه‌های کم‌ارتفاع کرانه‌های خلیج‌فارس هستند که افزایش دما در آن‌ها، روندی معتدل‌تر داشته است(1تا 2درجه سلسیوس). باید توجه داشت این گرمایش، تبعات بسیار بدی بر بوم‌سازگان و رژیم آب‌شناختی دارد. به‌ویژه سبب ذوب سریع‌تر برف‌پشته‌های مناطق کوهستانی ایران و به دنبال تهی شدن زودتر بستر رودخانه‌ها خواهد شد. در فصل تابستان، روند گرمایش شدید(2الی 4درجه سلسیوس)، ارتفاعات آذربایجان، البرز غربی، مرکزی و زاگرس شمالی را نشان می‌دهد. این روند، در مناطق ارتفاعی نیمه شمالی، غربی مرکز ایران نیز مشاهده شده است. البرز شرقی، نیمۀ جنوبی زاگرس و رشته‌کوه‌های شرقی، نیمه شرقی مرکز ایران و شمال‌شرقی و جنوب‌شرقی کشور، همگی روند دمایی بالغ بر 1الی 2درجه سلسیوس داشتند. در فصل پاییز روند افزایشی دما در مناطق کوهستانی فلات ایران، روندی افزایشی البته با شدت کمتری را تجربه کرده ‌است. تمامی مناطق کوهستانی ایران، افزایشی بین 1تا 4 درجه سلسیوس را تجربه کرده‌اند. در این بین، خراسان شمالی با روند افزایشی بین 0.2الی 0.5درجه سلسیوس شدت گرمایش داشته‌اند. در زمستان با روند افزایشی شدیدی (2الی 4درجه سلسیوس) که بر البرز غربی و نیمه شمالی زاگرس حاکم شده است، به جرأت می‌توان اذعان داشت که این بخش از مناطق کوهستانی، بیشترین گرمایش را ظرف 3دهه اخیر متحمل شده‌اند. زاگرس جنوبی، البرز شرقی، نیمۀ شرقی کشور مطابق رویه قبلی، افزایش دمای 1الی 2درجه‌ای را تجربه کرده‌اند.

کوهستان‌ها، برج‌های آب شیرین و تامین کننده بخش اعظمی از آب مورد نیاز برای حیات بشر هستند. ایران کشوری کوهستانی با شرایط آب وهوایی خشک و نیمه خشک است. تمامی منابع آب‌های سطحی این سرزمین به‌طور مشخص از مناطق کوهستانی سرچشمه می‌گیرند. این وضعیت وابستگی عمیق‌تر و چالشی‌تر مردم فلات ایران را به این آب انبارهای طبیعی نشان می‌دهد. تنها 16درصد از جمعیت ایران در 2 استان البرز و تهران، وابسته به منابع آب البرز مرکزی (مجموعه توچال و قله‌های مرتفع البرز مرکزی) هستند. گرمایش جهانی به‌عنوان یک ابرچالش جدی، برشرایط، ویژگی‌ها و کارکردهای این سامانه‌های جغرافیایی تأثیر مستقیم و عمیقی می‌گذارد؛ به تبع آن، ما در جوار این برج‌های آب، در حال تجربه کم‌آبی و دیگر مسائل مرتبط با آن هستیم. دولتمردان و مردم ایران، به‌عنوان یک کشور وابسته به شرایط محیطی مناطق کوهستانی، باید با کنشگری جدی‌تر و عمیق‌تری، نسبت به شناخت از ویژگی‌های این سامانه‌ها داشته باشند. امری که نه‌تنها از آن غفلت شده، بلکه مجموع نوشتارهای منسجم در مورد این واحدهای محیط‌زیستی را در حد ناچیز پایین آورده است. امید است مجموعه سازمان‌های متولی امور آب کشور، با نگاهی دوباره و بازبینی برنامه‌های خود، توجه شان را هرچه بیشتر به مناطق کوهستانی ایران جلب کنند. حیات ما در ایران در گرو شناخت، پایش و حفاظت از بوم سازگان کوهستانی است.

کوهستان‌های جهان و گرمایش زمین
با نگاه به داده و اطلاعات موجود در مناطق کوهستانی جهان نیز می‌توان چنین نتایجی به‌دست آورد که آلپ‌ها 2 برابر نرخ جهانی گرم شده‌اند و دما در مناطق ارتفاعی بالاتر در کوه‌های راکی در مونتانا، وایومینگ و آیداهو 3برابر میانگین جهانی، رشد داشته‌ است.
برای دیگر مناطق کوهستانی، رکوردها از ایستگاه‌های اختصاصی روی همه قاره‌ها به جزء قطب جنوب به‌طور عمومی، روند افزایش دما را نشان می‌دهند. الگوهای تغییرهای بارش نسبت به دما بسیار متغیراست. این الگوها به‌ویژه در کوهستان پیچیده هستند، بارش به‌شدت تحت‌تأثیر توپوگرافی محلی است و در خیلی از نواحی، سهم مهمی از بارش سالانه به شکل برف ریزش می‌کند و اندازه‌گیری برف معمولاً دارای دقت کمتری است. با این اوصاف، داده‌های بلندمدت در دسترس نشان می‌دهد که طی 2 قرن گذشته بارش عموماً در نواحی شمال‌غربی آلپ ‌کاهش و در جنوب‌شرقی آن، افزایش داشته است. در دهه‌های اخیر، زمستان گرم شده، برف کمتر و باران بیشتری باریده است. این الگو همچنین برای دیگر رشته‌کوه‌ها، شامل غرب ایالات متحده و کانادا، غرب هیمالیا و ژاپن نیز شناسایی شده است. در این میان، اطلاعات در مورد مناطق کوهستانی فلات ایران عملاً موجود نیست.
گرمایش جهانی و تغییر آب‌وهوا، پیامدهای مهمی برای مناطق کوهستانی دارند که به‌شدت کالا و خدمات این مناطق را متاثر می‌کند. ازجمله می‌توان به اثرهای آن بر رژیم آب‌شناختی، زیست‌کره و مخاطره‌های طبیعی اشاره کرد. کاهش حجم روانآب سطحی، بی‌نظمی در رژیم آبدهی رودخانه‌ها، تأثیر بر تولید انرژی برق آبی، افزایش ارتفاع مرز برف، مهاجرت و انقراض گونه‌های گیاهی، افزایش فراوانی رخداد، ابعاد مخاطره‌های کوهستانی و... از تبعات گرمایش جهانی است.

با نگاهی به نقشه روند دمایی 30ساله جهان، شاهد افزایش‌ قابل توجه دما در بخش بزرگی از مناطق شمالی و غربی کشور هستیم

سمانه نگاه - دکتری هواشناسی

نیما فرید مجتهدی - دکتری آب‌وهواشناسی

منبع : همشهری