جغرافیای رودهای این سرزمین تنها به دلیلِ شمار فراوان این رگ های طبیعی نیست که خاص است بلکه از معدود سرزمین های جغرافیایی در ایران است که دو جغرافیای درونی و بیرونیِ منابع آب دارد.

جغرافیایی بیرونی آن به رودخانه سپیدرود بر می گردد و جغرافیایی درونی اش که منطبق بر خط الراس های طبیعی گیلان است که از بلندای کوه های آستارا تا چابکسر را در برمی گیرد شامل حداقل ۵۴ حوضه آبریز است. جغرافیایی کوچک گیلان کم شگفتی ندارد. اینکه رودخانه سفیدرود که آب اش در مصّب بوجاق به دریای کاسپین به می ریزد از دوردست ترین کوه های البرز در حوالی کرج، یعنی ناز و کَهار، عَلَم کوه بزرگ، خَشچال، شاه البرز، سیالان و از این سوی حتی از دوردست های قُروۀ کردستان، بلندای بزقوش و حتی بَغروبَند تالش تامین می شود، خود به اندازه کافی جالب است.

اما تنها سفیدرود نیست که جنبه های پنهان و آشکار شگفت انگیز جغرافیایی را به نمایش می گذارد.
در میانه انبوه رودهایی که در این سرزمین جاری است رودی وجود دارد که انگار هم جغرافیا با آن بازی کرده است و هم آن با جغرافیا. جلگۀ شرقی گیلان در سمت راست سفیدرود به دلیلِ موقعیت خاص توپوگرافیکی اش که منجر به تحدب مناطق کوهستانی و پیشروی آن تا میانه جلگه شرقی شده، از فقر رودهای عمده از سفیدرود تا رودخانه پُل رود برخوردار است.
از سفیدرود تا شَلمان رود این قضیه پُررنگ تر است که دلیل آن هم همین پیش آمدگی و کم ارتفاع بودن مجموعه کوه های منطقه است که اجازه توسعه یک رود مهم را نداده است.
لنگرود رودخان-لاهیجان رودخانه، هرچند رودخانه ای پُرآب نیست اما به دلایلی یکی از رودخانه های جالب توجه گیلان است. رفتار و حرکت رودخانه در سطح منطقه نکات جالب توجهی را به نمایش می گذارد.

خلیج چمخاله، مقصد رودهای سرگردان شرق گیلان

دو پیچش مشخص در رودخانه برخلاف جریان جغرافیا از رفتارهای جالب توجه این رودخانه است. رودخانه برخلاف جهت شیب یک باره در شمال لاهیجان (حاج سلیم محله)، برخلاف مسیر طبیعی با خمش جنوب شرقی به سمتِ لنگرود حرکت می کند و این مسیر را با شکلی مستقیم در راستای کوهستان و جاده خطه کناره می پیماید.

با اینکه طبق شیب عمومی یا باید به سمتِ دریا می رفت یا به سمتِ رودخانه سفیدرود. خمش دیگر که قابلِ توجه تر است در شمال لنگرود رخ می دهد (رادار کومه-چمخاله)، درست در مکانی که فاصله رودخانه به یک کیلومتری ساحل دریای کاسپین می رسد، دوباره با خمش جنوب شرقی نه تنها به دریا نمی ریزد بلکه در راستای ساحل تا روستای گالش کُلام حرکت می کند.

رودخانه لنگرود رودخانه (لاهیجان رودخانه) با ۳ پل خشتی سالم و پابرجا، از لحاظ تاریخی هم موقعیت جالب توجهی دارد. دومین مسئله جالب توجه در مورد این رودخانه، اتصال رودخانه لنگرودرودخان قبل از رسیدن به دریا و پیوستن آن به رودخانه شلمان رود (لَلَه رود) است.

رودخانه شلمان رود اولین رود قابلِ توجه در شرق گیلان است که از پیوستن سه رودخانه مهم ازجمله بارکیلی رود، کُل چال (بلوردکان) و اَرستان شکل گرفته است. روند و رفتار این رودخانه در جلگه شرق گیلان نیز قابلِ توجه است. رودخانه شلمان رود بعد از پیوستن دو رودخانه بارکیلی و کُل چال در روستای خَرِشتُم و تبدیل شدن به رودخانه شلمان، به سمتِ شهر شلمان رفته و بعد از شلمان با یک خمش مشخص شرقی، تا روستای ولیسه، به سمتِ دریا حرکت می کند.
رودخانه شلمان که در این مکان به لَله رود معروف است، علی رغم اینکه در آبادی حسین کوه در فاصله کمتر از دو کیلومتر دریا است به سمتِ شمال غربی ادامه مسیر می دهد و در شمال آبادی لَلَه رود به رودخانه لنگرودخان می پیوندد و تشکیل یک رودخانه مشترک را می دهند و به خلیج پُرابهت چمخاله می ریزد. برای خمش های دوگانه رودخانه لنگرودخان (لاهیجان رودخانه) فرضیه هایی می توان درنظر گرفت هرچند برای پاسخ در این زمینه پژوهش جامع و مستقل لازم است.
از جمله فرضیه های احتمالی، دست ساز بودن بخش مسیر لاهیجان به لنگرود به هدف آب رسانی، نقش گسل لاهیجان در این تغییر مسیر و احتمال وجود باندهای ماسه ای ناشی از سواحل کهن دریای کاسپین.
در هرصورت به هر دلیلی، رفتار این رودخانه و تجمیع آن ها در طی جلگه شرق گیلان، از زیبایی های جغرافیایی این رودخانه است. مسئله ای که نشان می دهد کمی دقت در جغرافیای منطقه، ویژگی هایی از ظرافت های طبیعت را به نمایش می گذارد.

رودخانۀ لنگرود رود (لاهیجان رود)

مختصات جغرافیایی این رودخانه برابر با "۳۰ ´ ۰۵ °۳۷ تا ´ ۱۱ ° ۳۷ عرض جغرافیایی و ´۳۲ °۴۹ تا ´ ۵۱ ° ۴۹ طول شرقی است. مساحت این رودخانه ۷۹/۴۸۶ کیلومترمربع، طول آبراهۀ اصلی تا خروجی ۱۳/۲۷ کیلومتر و طول آن مصب ۵۶/۳۰ کیلومتر است.

این رودخانه در شهرستان های لاهیجان و لنگرود جریان دارد. مهم ترین سکونتگاه انسانی این حوضه شهرهای لاهیجان و لنگرود است. لاهیجان رود، از دو شاخۀ اصلی سوستان و زاکله بر (لاهیجان) تشکیل شده است. بنا به گفتۀ رابینو شاخه ای که از سوستان می آید به نام «دارکی رودخانه» نامیده می شود و شاخه ای که امروزه زاکله بر نام دارد یا همان شاخۀ غربی به «گُمل» معروف است.

این دو شاخۀ اصلی رودخانۀ در جنوب لاهیجان در محلۀ خالی باغ ِ لاهیجان به هم پیوسته و تشکیل شاخه ای مشترک را می دهند. این رودخانه در بخش های مسیر خود به نام های مختلفی خوانده می شود، سپس در حوالی لاهیجان به «لاجان رودخانه» و در لنگرود این رودخانه از آبادی نال کیاشر به بعد با نام «رودخانه لنگرود» ادامۀ مسیر می دهد.

پس از عبور از لنگرود و به سمت دریای کاسپین به نام رودخانۀ «چمخاله» خوانده می شود. نام این رودخانه از سکونتگاه های انسانی که در حاشیۀ این رود قرار گرفته اند، اخذ شده است. لنگرود از دو جزء لنگ+رود ترکیب یافته که جزء اول آن در لفظ محلی به شکل لنگه می آید.
لنگه صفتی است که بر روی رودها لنگ (بی جوش و خروش) می نشیند و آن رودهایی هستند که جریان آب شان به کندی حرکت می کند. بدیهی است که چنین رودهایی شتاب ندارند و اصولا جریان آب آن ها می لنگد. کندی جریان آب در لنگرود محسوس است. لنگرود در سده های اخیر و در لفظ بومی خود لنگه رو خوانده می شود. رود و رودخانه در گویش گیلکی، رو و روخوئنه تلفظ می شوند. در جنوب چمخاله به رودخانۀ شلمان رود می پیوندد. این رودخانه از کوه های کاکوه، کهلستونی، سراش، تاج خروس و شیطان کوه سرچشمه می گیرد. در این حوضه ۲۱۶ چشمه شناسایی شده است.

رابینو عقیده دارد که رودخانۀ لنگرود بعد از شهر لنگرود، در هشت کیلومتری شمال لنگرود به دو قسمت تقسیم می شود. یکی به نام چاف رود که به سمت غرب می پیچد و به تالاب بزرگی به نام کرکه مرداب می ریزد. دیگری چمخاله که به سمت شرق می رود. همان طورکه ذکر شد این رودخانه از دو شاخۀ مجزا که هر کدام برای خود حوضۀ آبریزی مستقل به حساب می آیند به وجود می آید. رودخانۀ زاکله بر در منطقۀ کوهستانی در کل، جهتی شمال غربی را تا خروجی حوضه طی می کند.

چنین روندی در رودخانۀ سوستان غربی مشاهده می شود. این دو رودخانه در ابتدا با پیوستن به یکدیگر مسیر شمالی را ادامه می دهند. ادامۀ مسیر جریان رودخانۀ لنگرود که یکی از پیچیده ترین مسیرهای رودخانه ای در شرق گیلان است. این رودخانه در شمال آبادی حاج سلیم محله در شمال غربی لاهیجان با خمش ناگهانی شرق سوی از مسیر شمالی-جنوبی خود منحرف شده و مسیری غربی-شرقی را می پیماید.


این مسیر تا شهر لنگرود ادامه یافته و سپس این رودخانه دوباره با تغییرِ مسیر مشخص با جهت جنوب غربی-شمال شرقی به سمت دریای کاسپین می پیماید.


با این حال، درحالی که درست در جنوب آبادی رادارکومه انتظار می رود که به دریای کاسپین بپیوندد دوباره با تغییرِ مسیر با جهت شمال غربی-جنوب شرقی مسیری موازی با سواحل دریای کاسپین می پیماید و در انتها با پیوستن رودخانۀ شلمان رود به آن تشکیل خلیجی داده و به دریای کاسپین متصل می شود. ایستگا ه های باران سنجی و همدید لاهیجان در این حوضۀ آبریز قرار دارند. میانگین بارش سالانۀ آن ها، به ترتیب ۱۵۰۸ و ۱۴۲۱ میلی متر است. بر روی این رودخانه پل های تاریخی مهمی ساخته شده است. از جمله می توان «خشت پل» لاهیجان، پل خشتی نال کیا شر و پل خشتی لنگرود را نام برد. هولمز از وجود اسکله ای که در آن مردم و بار جابجا می شدند، در این رودخانه نام برده است (هولمز:۱۱۸).

رودخانه شلمان رود

مختصات جغرافیایی این رودخانه برابر با ´۵۵ ° ۳۶ تا ´ ۰۶ °۳۷ عرض شمالی و " ۳۰ ´ ۵۶ ° ۴۹ تا ۱۰´ ° ۵۰ طول شرقی است. مساحت آن برابر با
۱۶۴/۲۹ کیلومترمربع و طول آبراهۀ اصلی تا خروجی حوضه ۴۹ کیلومتر و تا مصب ۵۲/۳۰ کیلومتر است. این رودخانه در شهرستان لنگرود و رودسر جاری است. نام خود را از شهر شلمان گرفته است و از میان این شهر جریان دارد. مهم ترین سکونتگاه های انسانی آن شهرهای املش، شلمان و اطاق ور است.

آبادی های لیارود، بلوردکان، سنگ تاش، حسین آباد، گرسگ، لات لیل، گلستان محله، چهارده، ولیسه و حسین آباد در حاشیۀ این رودخانه قرار گرفته اند. رودخانۀ شلمان رود، از دو شاخۀ اصلی شمالی و جنوبی تشکیل شده است. رودخانۀ شمالی رودخانۀ بارکیلی رود و رودخانۀ جنوبی، شاخۀ اصلی شلمان رود یا بلوردکان است.

این دو رودخانه، در جنوب آبادی خرشتم به هم می پیوندند و شاخۀ واحد شلمان رود را شکل می دهند. در این بخش مردم بومی به این آبراهه «خرشتم رود» می گویند. رودخانۀ شلمان رود در ادامۀ مسیر به سمت دریای کاسپین، رودخانۀ اره ستان را در شمال آبادی لُهداربن دریافت می کند. در شمال همین محل با تشکیل پیچان رودی تیپیک، تغییرِ جهت داده و در مسیری با جهت شمال غرب سوی حرکت می کند. رودخانۀ شلمان رود پس از عبور از آبادی حسین آباد به نام «له له رود» شناخته می شود.

سرشاخه های این رودخانه از کوه های عطاکوه، سراش، کهلستونی، کاکوه، تیرین، پون سی، شیش لو، ضیاکوه، شهگان، سیدسرا، شاه نشین، ناتیش کوه، هالی دشت سرچشمه می گیرد و در ادامه مسیر با همان جهت به رودخانه چمخاله پیوسته و با تشکیل مسیری مشترک به دریای کاسپین می ریزد.

رودخانۀ شلمان رود پس از اینکه تبدیل به کانال واحدی می شود در طی مسیر به دریای کاسپین دارای چندین پیچان رود ویژه است. مانند پیچان رود خلیفه محله، پیچان رود شمال شرقی شهر شلمان. در ادامه پس از شهر شلمان، مسیر رودخانۀ شلمان رود دارای چند پیچان رود بسیار زیبا است که در میان تمام رودهای گیلان منحصربه فرد است. مانند پیچان رودهای جنوب آبادی دریاکنار رودسر و پیچان رودهای جنوب روستای حسین آباد رودسر که نقطۀ اوج تکامل این اشکال زمین شناسی هستند. این رودخانه دارای دو دورۀ پرآبی یکی در پاییز و دیگری در زمستان است. بیشینۀ آبدهی ماهانۀ آن در ماه مهر۱۲/۹۵ مترمکعب بر ثانیه، کمینۀ آن در مرداد ۲/۱۷ مترمکعب بر ثانیه و میانگین آبدهی سالانۀ آن ۷/۷۰ مترمکعب بر ثانیه است. ایستگاه های آب شناسی شلمان و کلچال و ایستگاه تبخیرسنجی شلمان و باران سنجی کلچال در این حوضۀ آبریز واقع شده اند. میانگین بارش سالانۀ آن ۱۱۸۰ میلی متر است. پل خشتی بلوردکان، پارک جنگلی له له رود از جاذبه های این حوضۀ آبریز محسوب می شوند.

رودخانۀ کُل چال (بلوردکان)


مختصات جغرافیایی این رودخانه برابر با ´۵۴ °۳۶ تا ´۰۶ ° ۳۷ عرض شمالی و ´۰۸ °۵۰ تا ´ ۵۶ ° ۴۹ طول شرقی است. کل چال شاخۀ اصلی رودخانۀ شلمان رود را شکل می دهد . این رودخانه شاخۀ جنوبی رودخانه ی شلمان رود است. شهر املش بزرگ ترین سکونتگاه انسانی این حوضۀ آبریز است. آبادی های بلوردکان، سنگ تاش، حسین آباد، آتش سرا، کته خورته پایین، کل چال، گنج علی سرا، پیش کوه پایین، گرسک پایین، لات لیل، آب دنگ سر، تازه آباد، کهلستان، شهر املش، دادقان سرا و خرشتم در حاشیۀ این رودخانه قرار دارند. پس از آبادی خرشتم و در غرب آن، رودخانۀ بارکیلی را دریافت می کند.

رودخانۀ کل چال از شاخه های متعددی در کوهستان تشکیل شده است. «آب گرم رود» یکی از این رودخانه ها است. از کوه هالودشت سرچشمه می گیرد و از غرب آبادی آب گرم رود گذشته و در جنوب شرقی آبادی سرلیل به رودخانۀ شلمان رود می ریزد. یکی دیگر از شاخه های بلوردکان، لرزنه است.

این شاخه از کوه ناتیش سرچشمه می گیرد و از شرق آبادی فی آب عبور کرده و در آبادی لیارود با رودخانۀ زیله به هم پیوسته و سپس به رودخانۀ شلمان رود می ریزند. زیله رود، از کوه های سیدسرا و شهگان سرچشمه می گیرد و آبادی های کاس خورته و اربه گردن را مشروب ساخته، در آبادی لیارود با رودخانۀ لرزنه به هم پیوسته و به رودخانۀ کل چال می ریزند. این رودخانه در مسیر خود رودخانۀ لیشاکوه را هم دریافت می کند.

لیشاکوه رود از کوه علم سر سرچشمه می گیرد و آبادی لیشاکوه را مشروب ساخته، در جنوب آبادی کاس خورته به رودخانۀ زیله رود می ریزد. در این حوضه ۳۹۱ چشمه شناسایی شده است. رودخانه در منطقۀ کوهستانی مسیری شمال شرقی را طی می کند و پس از رسیدن به جلگه و قبل از پیوستن به رودخانۀ بارکیلی رود همین جهت را ادامه می دهد. رودخانۀ کل چال دارای دو دورۀ پرآبی یکی در پاییز و دیگری در بهار است.

بیشینۀ آبدهی رودخانه در ماه فروردین ۱/۵ مترمکعب بر ثانیه، کمینۀ آن در ماه خرداد برابر با ۱/۴ مترمکعب بر ثانیه و میانگین آبدهی سالانۀ آن نیز ۳/۲ مترمکعب بر ثانیه است. ایستگاه های آب شناسی و باران سنجی کل چال در این حوضۀ آبریز قرارگرفته اند. میانگین بارش سالانۀ آن، ۱۲۳۳ میلی متر است. کرانه های رودخانۀ شلمان رود در آبادی کیاگهان، پارک تفریحی گلستان املش، پل تاریخی بلوردکان، پارک جنگلی هالی دشت، منطقۀ ییلاقی هالی دشت و غارهای لیارود از جاذبه های آن محسوب می شوند.

رودخانۀ بارکیلی رود


مختصات جغرافیایی این رودخانه برابر با " ۳۰ ´ ۰۰ ° ۳۷ تا ´ ۱۰ ° ۳۷ عرض شمالی و ´ ۵۵ ° ۴۹ تا ´ ۱۰ ° ۵۰ طول شرقی است. مساحت آن برابر با ۱۷۵/۵۵ کیلومترمربع و طول آبراهۀ اصلی تا خروجی ۲۹/۹۴ کیلومتر و تا محل پیوستن به رودخانۀ کل چال ۳۳ کیلومتر است. رودخانۀ بارکیلی رود، شاخۀ شمالی و یکی از دو شاخۀ اصلی رودخانۀ شلمان رود است. این رودخانه نام خود را از آبادی کوچکی که در یکی از شاخه های فرعی رودخانه در مناطق کوهستانی بالادست قرار دارد، گرفته است.

مهم ترین سکونتگاه انسانی آن شهر اطاق ور است. آبادی های پنو، اشکال، خرما، سلاجان، لموش پشت، بندرمحله، بهشت لات، بالاتنرود، پیله محله، بالاشکرکش، کندسر شکر کش، کندسر زین پره، شهر اتاق ور، مرزلات، کندسر، کفش کن محل، آقا علی سرا، مریدان، گلاب محله و سلوش در حاشیۀ این رودخانه قرار دارند که از کوه های ابرار زمین و کاکوه سرچشمه می گیرند. رودخانه هم در منطقۀ کوهستانی و هم جلگه، مسیری شمال شرقی را طی می کند. این رودخانه قبل از پیوستن به رودخانۀ کل چال، دارای چندین پیچان رود است که می توان از پیچان رودهای شکل گرفته در آبادی های کندسر، مریدان، گلاب محله و سولوش نام برد که این دو موردِ آخر، از نمونه های ویژۀ آن هستند. در این حوضه ۵۶۶ چشمه شناسایی شده است. دارای دو دورۀ پرآبی یکی در پاییز و دیگری در زمستان است. بیشینۀ آبدهی آن مربوط به ماه آبان ۵ مترمکعب بر ثانیه، کمینۀ آن در ماه مرداد ۰/۶ مترمکعب بر ثانیه و میانگین آبدهی سالانۀ بارکیلی رود ۳ مترمکعب بر ثانیه است. ایستگاه آب شناختی اطاق ور در این حوضۀ آبریز قرار دارد. آبشارهای اشکال، آبشار ده جان و آبشار پنو در این حوضه قرار دارند. امام زادگان پون سی و پارک جنگلی خرما از جاذبه های طبیعی آن محسوب می شوند.

رودخانۀ نرکه (جؤرپیلی جان -اره ستان)

مختصات جغرافیایی این رودخانه برابر با " ۳۰ ´۰۰ ° ۳۷ تا ´ ۰۸ °۳۷ عرض شمالی و ´ ۰۸ ° ۵۰ تا ´ ۴۳ ° ۵۰ طول شرقی است. مساحت آن برابر با ۱/۳۲ کیلومترمربع و طول آبراهۀ اصلی تا خروجی حوضه ۱۲/۵۸ کیلومتر و تا محل پیوستن به رودخانۀ شلمان رود ۱۲/۵۸ کیلومتر است.
این رودخانه نیز از شاخه های رودخانۀ شلمان رود محسوب می شود با این فرق که در منتهی الیه خروجی رودخانه در جلگه به آن می پیوندد. این رودخانه پس از عبور از حاشیۀ روستای تمیجان به نام «تمیجان رودخانه» خوانده می شود. رودخانه در مسیر خود از مناطق روستایی و شالیزارها و گاهاً از رویشگاه های طبیعی عبور می کند. یکی از این رویشگاه های معروف، جنگل «امنده» روستای نرکه است.

رودخانه پس از عبور از غرب روستای چاف جیر، در شمال آبادی لهداربن به رودخانۀ شلمان رود می پیوندد. مهم ترین سکونتگاه انسانی آن شهر املش است. آبادی های جورپیلی جان، شیشارستان، هردوآب، جورکاسر، شندربالنگه، نرکه پایین و بالا، لگموج، شکرپس، کهنه گوراب، کرف محله، تمیجان، صحنه سرا، مازندران محله، چینی جان، میان پشته، چاف جیر در حاشیۀ این رودخانه قرار دارند. از کوه تهماسب گوابر،خرم کوتی، تابستان نشین و ارتفاعات جورپیلی جان سرچشمه می گیرد.
رودخانه در طی مسیر در منطقۀ کوهستانی جهتی شمال شرقی دارد. این رودخانه در طول مسیر خود در جلگه، دارای ده ها پیچان رود است.

رودخانه با تغییرِ جهت های فراوان به سمت رودخانۀ شلمان رود جاری است.

به عنوانِ مثال می توان از پیچان رودهای پی در پی که در روستای بالامحله نرکه وجود دارد و پیچان رود شمال غرب آبادی میان پشته و چاف جیر نام برد. در این حوضه ۸۹ چشمه شناسایی شده است.
پل و روستای تاریخی تمیجان و منطقۀ کوهپایه ای زیبای تابستان نشین املش از جاذبه های این حوضۀ آبریز محسوب می شود.