محیط زیست دریای خزر در "وضعیت بحرانی" قرار دارد و فقط تانکرهای نفتی سالانه بیش از ۱۲۰ هزار تن آلاینده وارد خزر می‌کنند. فاضلاب شهرهای ساحلی نیز باعث تشدید آلودگی می‌شود. مدت‌هاست که ورود فاضلاب و پساب‌های صنعتی به دریای خزر موجب نگرانی حامیان محیط‌ زیست شده است. بسیاری از کارشناسان بارها نسبت به نیاز به اقدامات فوری برای حل مشکل پسماند در شهرهای پرجمعیت شمال کشور مانند رشت و ساری هشدار داده اند.

به گزارش رکنا، مهدی اسمعیلی ورکی، رئیس پژوهشکده حوزه آبی دریای خزر دانشگاه گیلان با تأکید بر نیاز به ساخت تصفیه‌خانه‌های بیشتر در شمال کشور گفت: «در شهر رشت سالیانه ۳۲ میلیون مترمکعب فاضلاب وارد دو رودخانه زرین رود و گوهر رود می‌شود و این فاضلاب نیز به تالاب انزلی می‌ریزد و از آنجا وارد دریای خزر می‌شود.»

به عبارت دیگر، با وجود این که در هر شبانه‌روز ۱۱۵ هزار مترمکعب فاضلاب در شهر رشت تولید می‌شود، فقط ۲۳ هزار مترمکعب آن، تصفیه می‌شود. البته این حجم از آب نیز فقط یک بخش از فاز تصفیه را طی می‌کند و باقی آن بدون این‌که تصفیه شود به رودخانه‌های اطراف رشت می‌ریزد.

دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان در ادامه ضمن ابراز نگرانی از شرایط فعلی اظهار داشت متأسفانه در سایر شهرهای ساحلی دریای خزر نیز عملاً همین وضعیت وجود دارد و ظرفیت تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در این شهرها بسیار کمتر از نیاز آنهاست و البته بیشتر شهرهای ساحلی شمال کشور فاقد تصفیه‌خانه فاضلاب هستند.

نگرانی از آلودگی دریای خزر تنها مختص ایران نیست و بیش از یک دهه است که از سوی فعالان محیط‌زیست در مورد آن هشدار داده می‌شود. سایر کشورهای ساحلی دریای خزر نیز در این مورد مسئول هستند. استخراج نفت و عوارض زیست‌محیطی ناشی از آن نیز مزید بر علت شده تا فشار بر اکوسیستم خزر افزایش یابد.

 طبق تحقیقی که در سال ۲۰۱۹ انتشار یافته، بسته به میزان انتشار گازهای گلخانه ای در آینده، عمق دریای خزر از سال ۲۰۲۰ تا پایان این قرن ممکن است ۹ تا ۱۸ متر کاهش یابد. بر این اساس اگر عمق آب، ۹ متر کاهش یابد وسعت این دریا ۲۳ درصد کاهش می‌یابد ولی اگر کاهش عمق به ۱۹ متر برسد، وسعت دریا ۳۴ درصد کاهش می‌یابد.

فرانک وسلینگ، یکی از نویسندگان این بررسی و محقق ارشد تنوع زیستی دریایی در موزه و پژوهشگاه ناتورالیس واقع در شهر لایدن کشور هلند، در مصاحبه با ایندیپندنت گفت: پرسیدیم این رویداد چه تبعاتی خواهد داشت؟ اگر آن پیش‌بینی‌ها درست باشد، به ویژه برای مردمی که در این منطقه زندگی می‌کنند پیامدهای سنگینی خواهد داشت.

در واقع اگر عمق آب به میزان پیش‌بینی شده کاهش یابد «گستره‌‌های ماهیگیری کاهش می‌یابد و امکانات آبزی‌پروری از بین می‌رود.»

دکتر وسلینگ افزود: بسیاری از مهم‌ترین گستره‌های ماهیگیری شمال دریای خزر از بین خواهد رفت. کل نواحی ساحلی دریای خزر خشک خواهد شد و تمام منابع ساحلی و تمام بنادر به خطر خواهند افتاد.

روسیه و ترکمنستان، کنوانسیون چارچوب (تهران) برای حفاظت از محیط‌زیست دریای خزر را امضا کردند. به دنبال تصویب هر پنج دولت کشورهای حاشیه دریای خزر، کنوانسیون تهران از ۱۲ اوت ۲۰۰۶ به اجرا درآمد.

با این حال به نظر می‌رسد از آن زمان تا به امروز شرایط بهبود نیافته است. تلاش‌های گسترده کشورهای ساحلی برای استحصال منابع انرژی و دریایی باعث شده تا پای شرکت‌های بزرگ نفتی و صیادی به این دریاچه بزرگ باز شود. شرکت‌هایی که حاضر به پذیرش مسئولیت عوارض فعالیت‌های اقتصادی خود نیستند.